26
genişlənən istismar tempidir. Dəniz yataqlarında hasilat 35
dövlətin akvatoriyasında aparılır. Əsrin sonunda 700-dən çox
dəniz yatağında dünya neft hasilatının
1
/
3
-i təmin edilmişdir.
Bununla belə, enerji daşıyıcılarına dünyəvi tələbat 8,5
milyard
ton neftə ekvivalentə yaxınlaşır ki, bunun da 90%-i mədən qaz-
ıntı ehtiyatlarının, o cümlədən
2
/
3
hissəsi neft və qazın payına
düşür. Planetin indiki potensial imkanları əsas verir ki, yaxın
50 il ərzində neftlə bağlı kataklizmlər baş verməyəcək, neft
erası bitməyəcəkdir. Bizim diqqətimiz
isə bu perspektivdə re-
spublikanın neft-qaz sərvətlərinin indiki real vəziyyətinin ciddi
təhlilinə yönəlməlidir.
ARDNŞ-də 1999-cu ildə ümumilikdə 13 milyon 807 min
ton neft hasil edilmişdir. Bunun 4 milyon 814 min tonu kotrakt
sahəsi olan «Azəri-Çıraq-Günəşli» yatağından çıxarılmışdır.
8942186 ton nefti (
bunun 155716 ton kondensatdır) köhnə
dəniz və quru yataqları DNQÇİB və QNQÇİB-ləri vermişlər.
QNQÇİB-də neftin hasilatı planı yerinə yetirilməməsi ümumi
neftin təhvili planını ödənilməsində əks olunmuşdur. Bununla
belə, 1988-ci ildə neft rezervuarlarında qalmış 7000 ton nefti
satışa yönəldərək neftin təhvili planına əməl edilmişdir. Qaz
planı da yerinə yetirilməmiş qalmışdır.
Quruda fəaliyyət
göstərən müştərək müəssisələrdə neftin hasilat planı təmin
edilməsə də, qaz planı üzrə tapşırıq 114,2% yerinə yetirilmidir.
2000-ci il üzrə neft-qaz planı üzrə tapşırıqlar o qədər də
dəyişikliklərə məruz qalmayaraq 1999-cu ildəki səviyyəyə
müvafiq olmuşdur. Ümumi Azərbaycan üzrə 2000-ci ildə 13-
14 milyon neft hasilatı gözlənilir ki, bunun da 5 milyon 100
min tonu Azəri-Çıraq-Günəşli yataqları verəcəkdir. Bununla
belə qeyd etməliyik ki, köhnə istismar sahələrində yaxın
perspektivdə istehsal artımının gerçəkləşməsi ehtimalı xeyli
məhduddur.
ARDNŞ-də 1999-cu ildə neft-qaz plan tapşırıqlarının
yerinə yetirilməsini əks etdirən cədvəl aşağıda verilmişdir.
Cədvəl 1
27
ARDNŞ üzrə 1999-cu ildə neft və qaz plan
tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi
1999-cu il
1998-ci il fakt və
1999-cu ilə nisbət
Struktur təşkilatlar
Ölçü
plan
fakt
faiz
1998-ci
fond
Neft hasilatı (cəmi)
min ton
9000,0
8992,2
99,9
9052,2
99,3
DNQÇİB
min ton
7445,0 7466,5 100,3 7474,3 99,9
QNQÇİB
min ton
1543,3 1525,7 98,9 1577,9 96,7
Müştərək
müəssisələr
min ton
492,6 490,0 99,5 506,7 96,7
Muradxanlı So
min ton
11,1 0,0 0,0 0,0 0,0
Qaz hasilatı (cəmi)
mln. m.
3
6145,0
5999,2
97,6
5589,5
107,3
ARDNŞ
mln. m.
3
5275,0 5356,1 101,5 5238,7 102,2
DNQÇİB
mln. m.
3
5045,0 5113,1 101,3 4987,4 102,5
QNQÇİB
mln. m.
3
230,0 243,0 105,7 251,3 96,7
Müştərək müəssisələr
mln. m.
3
50,3 55,1 109,5 54,1 101,8
Azəri-Çıraq-Günəşli
mln. m.
3
870 643,1 73,9 350,8 183,3
Neftin təhvili (cəmi)
min.ton
8809,0
8809,1
100,0
8858,8
99,4
DNQÇİB
min ton
7338,0 7361,0 100,3 7364,1 100,0
QNRÇİB
min ton
1460,2 1448,1 99,2 1494,7 96,9
Müştərək müəssisələr
min ton
476,7 477,7 100,2 487,2 98,1
Muradxanlı So
min ton
10,8 0,0 0,0 0,0 0,0
Qazın təhvili (cəmi)
mln. m.
3
5140,0
4843,3
94,2
4539,3
106,7
ARDNŞ
milyon. m.
3
4320,0 4426,0 1025 4376,6 101,1
DNQÇİB
milyon. m.
3
4150,0 4242,5 102,2 4196,2 101,1
QNQÇİB
milyon. m.
3
170,0 183,5 107,9 180,4 101,7
Müştərək müəssisələr
milyon. m.
3
32,3 36,9 114,2 36,3 101,7
Azəri-Çıraq-Günəşli
milyon. m.
3
820,0 417,3 50,9 162,7 256,5
ARDNŞ-də pul dövriyyəsində də çətinliklər mövcuddur.
Satılan məhsulun əksər hissəsi nəğd pul şəklində geri qayıtmır.
Ən böyük debitor borcları (
01.01.2000) Azərenerji SC-3
trilyon Azəriqaz QSC 1,5 trilyon, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi
0,9 trilyon manat təşkil edir.
Ötən il şirkətin hesablaşma
hesabına ümumən 2 trilyon 140 milyard manat pul vəsaiti daxil
olmuşdur. O cümlədən:
Azər nefttəhcizat
323
milyard manat;
28
Xəzər gəmiçiliyi idarəsi 4936
milyon manat;
ARDNŞ-in xarici iqtisadi əlagələr idarəsi
599
milyon manat;
Azərpetrol şirkəti
145
milyard manat;
Valyuta satışından
983
milyard manat;
Digər təşkilatlardan
84
milyard manat.
Daxil olmuş pul vəsaitləri isə əsasən aşağıdakı kimi
xərclənmişdir.
Əmək haqqlarının ödənişi 624
milyard manat;
Dövlət
büdcəsinə
77
milyard manat;
Sosial Müdafiə Fonduna
30
milyard manat;
Dövlət Kömrük komitəsinə 26
milyard manat;
«Azərneftkimyamaş» dövlət konservinə
35
milyard
manat;
Abşeron Regeonal Su SC-yə 16
milyard manat;
Material alışına (
məşğulluq və əlillər fondu daxil edilir)
295
milyard manat.
Neft-qaz kompleksində istehsal olunan neftin 7800508
tonu, qazın 2532000800 min m
3
-i emal edilmişdir.
Neftin Qərb marşrutu ilə nəqli 1998-ci ilə nisbətdə 5 dəfə
artaraq 6 milyon ton təşkil etmişdir ki, bunun da 3,2 milyon
tonu Bakı-Supsa neft kəməri qalan
hissəsi isə dəmir yolu
vasitəsi ilə nəql olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu marş-
rutla daşınan neft təkcə Azərbaycana mənsub deyildir. Buraya
Tengiz yatağından hasil edilən Qazax və Türkmənistan nefti də
daxildir.
Azərbaycanın o cümlədən,
Xəzər neftinin nəqlində
gərginliklər gözlənilir. İndi Xəzər regionu 500 min barrel
gündəlik ötürmə qabiliyyətinə malikdir. Yaxın 10 ildə bu 3,5
minə, 20 ildən sonra 5 min barrelə yüksələcəkdir. Problemin
həllini yumşaltmaq məqsədi ilə Rusiya öz gücünə Qazaxıstan
neftinin nəqli üçün Tengiz-Novorossiysk kəmərini inşasını re-
allaşdırır. Bundan başqa nəql probleminə rəğmən ABŞ Bal-
kanlarda Burtas-Vlors (
gündəlik gücü 750 min barrel)
kəmərinin inşasına səy göstərir. Digər tərəfdən İran
neftin