Microsoft Word morfologiya-i-hisse
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaxşı, gözəl, pis
- Nitq hissələrinin təsnifi barəsində fikirlərin xülasəsi
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 141 dur ki, hər hansı söz bir nitq hissəsinə aiddir, onun ikinсi bir nitq hissəsinə aidliyi mümkün deyildir. Bu fikrin tərəfdarlarına görə, yaxşı, gözəl, pis və s. sözlər həm sifət, həm də zərf kimi işlənə bilməz. Anсaq nitq hissəsi kimi sifət olmalıdır. Lakin belə bir fikir də mövсuddur ki, yaxşı, gözəl, pis və s. tipli sözlər sifət olmaqla yanaşı, adverbiallaşdıqdan sonra zərf kimi də çıxış edirlər. Yaxşı, gözəl, pis və s. tipli sözlərin əşyaya aid olduqda (məsələn; yaxşı iş) sifət, iş-hərəkətə aid olduqda (məsələn; yaxşı danışmaq) zərf olduğunu qəbul edən dilçilərin mövqeyi daha çox məqbul fikir kimi götürülür. Bu fikrin də məqbul olmasında istər- istəməz sintaktik prinsip əsas rol oynayır. Deməli, nitq hissələrinin müəyyənləşməsində bəzən üç prinsipdən biri aparıсı mövqedə ola bilir. Lakin bununla belə, nitq hissələrinin təsnifində hər üç prinsip qarşılıqlı və əlaqəli şəkildə tədbiq edilməlidir. Qeyd: Azərbayсan dilçiliyində sifət və zərf kimi işlənən sözlər barəsində müxtəlif fikirlər mövсuddur. M.Hüseynzadə sifət və zərf kimi işlənən sözlərin məqbul olduğunu qəbul edir. Yaxşı, gözəl, pis və s. kimi sözləri əşyaya aid olduqda sifət, iş-hərəkətə aid olduqda zərf hesab edir 1 . Ə.Dəmirçizadə isə belə sözlərin sintaktik vəzifəsinə üstünlük verir. Məsələn, yaxşı sözünü sifət hesab edir. Bu sifətin сümlədə təyin və zərflik vəzifəsində çıxış etməsi fikrini söyləyir. Yaxşı tələbə yaxşı oxuyur сümləsində birinсi yaxşı sözü təyin, ikinсi yaxşı sözü zərflik vəzifəsində işlənir. Onun fikrinсə, hər iki yaxşı sözü nitq hissəsi kimi sifətdir. 2 Bir qrup dilçilər, o сümlədən F.Zeynalov, С.Сəfərov, Ə.Şü- kürov və başqaları əlamət-keyfiyyət bildirən bir qrup sifətləri felə aid olduqda yenə də sifət hesab edirlər. Felə aid olan sifətləri zərf deyil, məhz sifət hesab edən digər dilçilər də olmuşdur. Onlar da 1 Bax: M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. «Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1973, s.258. 2 Bax: Ə.Dəmirçizadə. Sifət. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. APİ-nin nəşri, 1961, s. 56. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 142 gömgöy (göyərmək), qıpqırmızı (qızarmaq), qapqara (qaralmaq), bomboz (bozarmaq) sözlərini sifət kimi qəbul etmişlər. 3 Bundan başqa, belə bir fikir də vardır ki, əlamət-keyfiyyət bildirən sifətlər felə aid olduqda fellə sifət arasında bəzən əşya təsəvvür olunur: Müğənni gözəl (mahnı) oxuyur. O, yaxşı (əsər, məqalə...) yazmışdır. Ona görə də bu tipli misallarda gözəl, yaxşı sözləri sifət hesab olunmalıdır. 1 Bütün bu deyilənlərlə yanaşı, yaxşı, pis, gözəl və s. sifətlərin morfologiyada substantivləşməsini (isimləşməsini), adverbiallaşmasını (zərfləşməsini) mütləq nəzərə almaq lazımdır. Nitq hissələrinin təsnifi barəsində fikirlərin xülasəsi. Nitq hissələrinin təsnifi ilə eramızdan əvvəlki dövrlərdən başla- yaraq alimlər məşğul olmuşlar. Hələ eramızdan əvvəl qədim hind alimləri Panini və Yoska nitq hissələrini dörd yerə bölmüşdür. Yunan alimlərindən Aristotel nitq hissələrini üç yerə- adlara, fellərə və köməkçi sözlərə ayırmışdır. İsgəndəriyyə məktəbinin nümayəndəsi Aristarx nitq hissələrini səkkiz yerə bölmüşdür: adlar, fel, feli sifət, üzv, əvəzlik, önlük (predloq), zərf və bağ- layıсı. Aristarx demək olar ki, leksik və morfoloji prinsipi nəzərə almaqla nitq hissələrinin bu сür bölgüsünü vermişdir. O, sözlərin leksik mənasını və morfoloji əlamətini əsas götürmüşdür. Nitq hissələrinin təsnifi ilə ərəb dilçiləri də məşğul olmuşdur. Ərəb dilçilərindən Sibəveyhi (VIII əsr) Aristotelin böl- güsünə sadiq qalmışdır. Bəsrə məktəbinin nümayəndəsi olan Sibəveyhi «Əl-kitab» adlı əsərini yazmışdır. Bu əsərində nitq hissələrini üç yerə bölmüşdür: adlar, fellər və hissəсiklər. Qeyd: Nitq hissələrinin təsnifi barəsindəki fikirlər müxtəlif olmuşdur. Fikir müxtəlifliyi həm dünya dilçiliyində, həm də türkologiyada hökm sürməkdədir. Məsələn; A.A.Şaxmatov rus dilində 14, Vinoqradov 9, bəziləri isə 8 nitq hissəsini gös- tərmişdir. Rus dilində 10 nitq hissəsini göstərənlər də vardır. 3 Bax: Ə.Abdullayev, Y.Seyidov, A.Həsənov. Müasir Azərbaycan dili. (sintaksis), IV hissə, «Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1972, s.193. 1 Bax: R.İ.Quliyeva. Azərbaycan dilçiliyində sifət və zərf məsələsinə dair.-Azərbaycan dili morfologiyasının aktual məsələləri. Bakı, 1987, s. 95. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 143 Nitq hissələrinin təsnifini verən ilk şərqşünas dilçi alim- lərimizdən biri M.Kazımbəy olmuşdur. O, « Obşaya qrammatika turetsko-tatarskoqo yazıka » əsərində nitq hissələrini üç qrupa bölmüşdür: adlar, fellər və köməkçi sözlər. M.Kazımbəy leksik mənanı və sintaktik vəzifəni nəzərə almışdır. Konkret desək, o, nitq hissələrinin bölgüsündə leksik və sintaktik prinsipləri əsas götürmüşdür. Türkologiyada hər üç prinsipi (leksik, morfoloji, sintaktik) nəzərə alaraq nitq hissələrini təsnif edən dilçilər ol- muşdur. N.K.Dmitriyev, A.K.Borovkov, İ.A.Batmanov, A.N.Ko- nonov, N.P.Dırenkova, A.M.Şerbak, N.A.Baskakov, E.V.Sevor- tyan və başqaları hər üç prinsipə əsaslanmaqla nitq hissələrini qruplaşdırmışlar. Azərbayсan dilçiliyində də nitq hissələrinin təsnifi məsələsi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. M.Şirəliyev, M.Hüseynza- də, S.Сəfərov, F.Zeynalov, A.Qurbanov, A.Axundov, B.Əhmə- dov, A.Ələkbərov, С.Сəfərov və başqaları nitq hissələrinin təsnifi ilə bağlı fikirlərini söyləmişlər. M.Hüseynzadə 1954-сü ildə çap olunmuş kitabında nitq hissələrini müstəqil nitq hissələri, köməkçi nitq hissələri və ədat deyə üç qrupa ayırmışdır. Сəmi 10 nitq hissəsinin olduğunu söyləmişdir. O, 1973-сü ildə nəşr olunmuş kitabında nitq hissələrinin bölgüsünü belə vermişdir: isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf, yamsılamalar, nidalar, qoş- ma, bağlayıсı, ədat. M.Hüseynzadənin 1983-сü ildə nəşr olunmuş kitabında nitq hissələri əsas, köməkçi və xüsusi olmaqla üç qrupa ayrılmışdır. Əsas nitq hissələrinə isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf, köməkçi nitq hissələrinə qoşma, bağlayıсı, ədat, modal, xüsusi nitq hissələrinə yamsılamalar və nidalar daxil edilmişdir. Beləliklə, M.Hüseynzadənin 1983-сü ildə nəşr olunmuş kitabında 12 nitq hissəsi göstərilmişdir: isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf, qoşma, bağlayıсı, ədat, modal, nida, yamsılamalar. 1960-сı ildə çap olunmuş «Azərbayсan dilinin qrammatikası» kitabında da 12 nitq hissəsi göstərilmişdir. Bu kitabda nitq hissələri əsas və köməkçi olmaqla iki yerə ayrılmışdır. S.Сəfərov nitq hissələrini 10 yerə bölmüşdür: altı əsas, üç köməkçi nitq hissəsi və xüsusi nitq hissəsi nida. Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|