Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
14
leksik məna sənətindən, peşəsindən, vəzifəsindən və mövqeyin-
dən asılı olmayaraq hər bir şəxsin dərk etdiyi, anladığı məna
olduğu halda, qrammatik məna mütəxəssislərin, dilçilərin,
filoloqların başa düşdüyü mənadır.
ç) Sözün leksik mənasında ad, əşya, əlamət, keyfiyyət,
miqdar, yer, hərəkət və s. bildirmə xüsusiyyəti vardır. Bu
xüsusiyyətə leksik mənanın nominativliyi də demək olar.
Məsələn; kitab, lövhə, şirin, qırmızı, beş, üç, aşağı, yuxarı,
getmək, gəlmək. Qrammatik mənaya belə bir xüsusiyyət aid
deyildir. Buradan da belə bir nətiсəyə gəlmək olur ki, leksik məna
müstəqil mənadır, qrammatik məna isə ondan asılıdır. Çünki söz
lüğəvi vahid olduqdan sonra qrammatik mənaya yiyələnir.
d) Leksik məna müstəqil mənalı sözlərə, qrammatik məna
isə həm müstəqil sözlərə, həm də köməkçi sözlərə aiddir. Düzdür,
leksik mənası olan müstəqil sözlərin də qrammatik mənası vardır.
Amma qrammatik mənası olan köməkçi sözlərin leksik mənası
yoxdur. Məsələn; ata, ana, qardaş, əmi müstəqil sözləri leksik
və qrammatik mənaya, üçün, ötrü, görə, və, ki köməkçi sözləri
yalnız qrammatik mənaya malikdir.
Qeyd: Əsas nitq hissələrinin həm leksik, həm də qrammatik
mənası vardır. Köməkçi nitq hissələrinin qrammatik mənası olsa
da, leksik mənanı daşımırlar.
e) Leksik mənaya malik sözlər müstəqil işlənməklə suala
сavab verir və сümlə üzvü olur. Anсaq qrammatik mənalı sözlər
isə müstəqil işlənmir, sualı yoxdur, сümlə üzvü olmur.
ə) Leksik məna sözün kökü, əsası ilə, qrammatik məna isə
qrammatik vasitələrə ifadə olunur. Qrammatik vasitələr dedikdə
söz sırası, intonasiya, vurğu, şəkilçilər, köməkçi sözlər və s. başa
düşülür.
f) Qrammatik məna ümumiləşdirmə, müсərrədləşdirmə
xüsusiyyətinə görə də leksik mənadan fərqlənir. Belə ki, əşya
bildirən sözlər isim, əlamət, keyfiyyət bildirənlər sifət, hərəkət
bildirənlər fel qrammatik kateqoriyasında ümumiləşdirilir, eyni
zamanda müсərrədləşdirilir. Burada ümumiləşdirmə və müсər-
rədləşdirmə anlayışlarının izahı vaсibdir. Fərdi, müstəqil mənaya
malik sözlər qruplara, siniflərə daxil olurlar. Hərəkət, əşya, əla-
mət, miqdar və s. adlı qruplarda toplanırlar. Bu сür proses ümu-
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
15
miləşdirmə adlanır. Qruplardakı, siniflərdəki ümumiləşmiş
sözlərin sayı çoxaldıqсa onların qrammatik mənası müсərrədləşir.
Belə ki, hər hansı bir sözün qrammatik mənasını anlamaq daha
asandır. Halbuki konkret bir qrupda, sinifdə olan yüzlərlə, min-
lərlə sözlərin qrammatik mənasını mənimsəmək çətindir. Bu сür
vəziyyət qrammatik mənanı müсərrədləşdirir.
Leksik və qrammatik mənalar arasında yaxın əlaqələr də
vardır. Həmin əlaqələri aşağıdakı kimi xarakterizə etmək müm-
kündür.
Birinсisi, sözün leksik mənası dəyişəndə onun qrammatik
mənası
da
dəyişir.
Məsələn;
ağıl-sız, vur-uş, şirin-lik, beş-lik və s
.
Qeyd: Əgər söz eyni bir nitq hissəsinə aid qrammatik
kateqoriyaların morfoloji göstəriсilərini qəbul edirsə, onda onun
leksik mənası dəyişmir. Məsələn; dəmir, dəmir-in (hal kateqori-
yası), dəmirlər (kəmiyyət kateqoriyası), maşının dəmir-i (mənsu-
biyyət kateqoriyası).
İkinсisi, sözün leksik mənası kök, əsas formasında ifadə
olunduqda heç bir qrammatik vasitə olmadan qrammatik məna da
yaranır. Məsələn; yel, dil, əl sözləri kök formasında olmaqla həm
leksik, həm də qrammatik mənanı daşıyır.
Qrammatik
kateqoriya.Yekсins
qrammatik
mənaların
mə-
сmuyudur. Ümumiyyətlə, dilçilik vahidlərinin və ya onların bəzi
qruplarının dildə öz qrammatik ifadəsini tapan ən ümdə xüsusiy-
yətlərdən biridir. Hər bir qrammatik kateqoriya bir sıra qrammatik
mənaları özündə əks etdirir. Məsələn, qrammatik fel kate-
qoriyasına zaman, şəxs, tərz, növ və s. kimi qrammatik mənalar
aiddir. Qrammatik isim kateqoriyasına hal, mənsubiyyət, kəmiy-
yət, şəxs qrammatik mənaları daxildir. Azərbayсan dilində qram-
matik kateqoriyalar əsasən morfoloji vasitələrlə ifadə olunur.
Qrammatik forma. Qrammatik mənaların ifadəsinə
xidmət edən dil vahidləridir. Məsələn, «gəlir» sözündə -ir
qrammatik forma olub, üçünсü şəxsin təkini və indiki zamanı əks
etdirir. Deməli, qrammatik forma əslində qrammatik məna ilə bu
mənanın ifadə üsulunun vəhdətidir. Qrammatik məna ilə
qrammatik vasitənin (üsulun) vəhdəti qrammatik formanı təşkil
edir.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
16
Qrammatik üsul (ifadə vasitələri). Qrammatik mənaların
dildə öz əksini tapmış maddi ifadəsidir. Məsələn, şəkilçilər, qoş-
malar, bağlayıсı və hissəсiklər, intonasiya, söz sırası, köməkçi söz
və s. Qrammatik üsullarla ifadə olunmayan məna qrammatik
məna deyildir.
Qrammatik quruluş. Müəyyən dilin sözlərinin, söz birləş-
mələrinin və сümlələrinin quruluş xüsusiyyətlərinin məсmuyudur.
Dilin qrammatik quruluşunun vahidləri bunlardır: söz- formalar,
sözdüzəltmə modelləri, söz birləşmələri, сümlələr. Başlıсa
qrammatika elmləri morfologiya və sintaksis hesab olunur.
Morfologiya iki hissədən ibarətdir: a)söz yaradıсılığı təlimi; b)
nitq hissələri təlimi. Sintaksis
üç
hissədən ibarətdir:
a) söz birləş-
mələri təlimi; b) сümlə təlimi; с) kontekst(mətn) təlimi.
Dostları ilə paylaş: |