Microsoft Word qurbanov veis docx
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Geoloji qurulu
- Torpaq örtüyü
- 2.5.Böyük Qafqazın şimal- şərq v ə c ənub-q ərb yamaclarında ekoloji g ərginlik yaradan s əb əbl ər.
52
400 500 12
10 110,8
82,4
Cədvəl 9-dan göründüyü kimi yamacların meylliyi artıqca yağmurlar düşdükdə ə mələ gələn səthi su axınının sürəti artır və eroziya prosesi güclənir, yuyulan torpağın miqdarı da artır. Geoloji quruluş – eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə sahənin geoloji quruluşu, torpaqlaırn, suxurların mexaniki, mineroloji, kimyəvi tərkibi də böyük təsir göstərir. Torpağın kimyəvi tərkibi ana suxurun mineroloji kimyəvi tərkibindən asılı olaraq dəyişir. Ana suxurun su-fiziki xassələri eroziya prosesinin şiddətli getməsinə və onun sürüşmələrinin əmələ gəlməsinə böyük təsir göstərir. Belə ki, torpaq qatı altında su keçirməyən gilli suxurlar olduqda eroziya şiddətli gedir və sürüşmə hadisəsi müşahidə edilıir. Sürüşmələr çox mürəkkəb proses olub torpaq qatı ilə ana suxurun müxtəlif mexaniki tərkibdə olması nəticəsində baş verir. Belə ki, torpaq əmələgətirən ana suxurlar gilli mexaniki tərkibdə olduqda su keçirməyən horizont ilə torpaq arasında rabitə pozulur. Bunun da nəticəsində yamaclarda yağış suları torpağı isladır. Torpaq tam sututumu vəziyyətinə çatdırdıqda yamac boyu sürüşərək hərəkət etməyə başlayır. Bunun əksinə, allüvial çöküntülər olan sahələrdə düşən yağmuralr tədricən torpağa hopur və sürüşmə prosesi müşahidə edilmir. Sərt suxurlar yayılmış sahələrdə qobu eroziyası zəif gedir. Bunun əksinə, aşınma prosesinə asanlıqla məruz qalan III dövrə aid duzlu və gipsli suxurlar yuyulma prosesinə tez düçar olur. Belə ki, Böyük Qafqazın ön hissəsində Qobustan, Ceyrançöl və III dövrə aid olan Boz dağın cənub yaamclarında asanlıqla yuyulan suxurların olması burada səthi və qobu eroziyasının geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanda sürüşmələr Böyük Qafqazın cənub, şimal-şərq yamaclarında geniş yayılmışdır. Sürüşmələrin gətirdiyi torpaq və suxurlar dərələrə toplanaraq gətirmə konusları və su saxlayan bəndlər yaradır. Dağ rayonlarında müasir tektonik hərəkətlərin sürətlə getməsi, burada relyefin parçalanmasına və çay hövzələrində eroziya prosesinin şiddətli getməsinə səbəb olur və bu da sel hadisələrinin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Tektonik hərəkətlər – yer qabığında olan kütlələrin yerini dəıyişməsi nəticəsində baş verir.
eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə iqlim böyük təsir göstərir. Ümumiyyətlə, iqlimin xüsusən atmosfer çöküntülərinin torpaq əmələ gəlmə prosesində rolu böyükdür. Quruya düşən yağmurların bir hissəsi buxarlanıb yenidən atmosferə qyıdır, qismən yerin səthi ilə axır, qismən də torpağa hopur. Yerin səthi ilə axıb gedən atmosfer çöküntüləri özləri ilə aşınma məhsullarını aparır və bu zaman onları müəyyən dərəcədə sortalşdırır. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsi yağmur ilə sıx əlaqədardır. Belə ki, torpağı dağıdıb özü ilə aparan suyun miqdarı düşən yağmurlaırn miqdarından asılıdır. Eroziya prosesinin formalaşmasına, şiddətli getməsinə yağmurların intensivliyi böyük təsir göstərir. Bu və ya digər eroziyaya qarşı mübarizə tədbirlərini işləyib
53
hazırlamaq üüçn düşən yağmurların miqdarını, onların intensivliyini nəzərə almaq lazımdır. Il ərzində olan yağmurlar çiskin şəkildə düşdükdə su tədricən tropağa hopur və eroziya prosesi müşahidə edilmir. Bunun əksinə, güclü yağmurlarda yağış suları torpağa pis hopur və səthi su axınının əmələ gəlməsi müşahidə edilir ki, bu da torpağı yuyub aparır. Yağmurların intensivliyi artdıqca, torpağın yuyulması şiddətlənir. Belə ki, meylliyi 17 0 olan yamacda intensivliyi dəqiqaədə 1 mm olan yağmurlar düşdükdə 0,25 m 2 sahədən 3,5 litr su axını olmuş və 26 q torpaq yuyulmuşdur. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə qar örtüyü də təsir göstərir. Azərbaycanda qar örtüyünün torpağın yuyulmasına təsirini dağ-çəmən qurşağında bitki örtüyü olmayan sahələrdə müşahidə etmək olur. Burada qar əriyən vaxtı yamacın səthində ş ırımların əmələ gəlməsi görünür. Torpaq örtüyü – eroziya prosesinin əmələ gəlməsi və inkişafına tropaq örtüyü, onun su-fiziki xassələri, mexaniki tərkibi, suya qarşı davamlılığı böyük təsir göstərir. Bununla yanaşı torpağın su ilə yuyulub dağılması tropaq qatının mexaniki tərkibindən, onun yumşaqlığından və qalınlığından asılıdır. Səthi su axınının əmələ gəlməsinə və onun miqdarına torpağın su sızdırması böyük təsir göstərir. Su sızdırması yaxşı olan sahələrdə yağıntılar torpağa hopur və səthi sua xınının əmələ gəlməsi müşahidə edilmir. Yüngül gillicəli, qumsal torpaqlaırn su sızdırması yaxşı olduğu üçün eroziya prosesi zəif gedir. Bunun ə ksinə, ağır gillicəli torpaqlarda bitki örtüyü olmadıqda eroziya prosesi şiddətli gedir. Respublikanın torpaq örtüyü mürəkkəb olub burada müxtəlif tip torpaqalra arst gəlinir. Dəniz səthindən yuxarı qalxdıqca iqlim, bitki örtüyü dəyişdiyinə görə torpaq örtüyüdə dəyişir. Bunlardan dağ-çəmən, dağ-meşə, dağ-qəhvəyi, dağ-qara və şabalıdı müxtəlif çəmən torpaqlarını göstərmək olar. Bu torpaqlar öz mənşəyinə, kimyəvi tərkibinə, morfoloji əlamətlərinə görə də bir-birindən fərqlənir. Buna görə də torpaqlarda eroziya prosesləri müxtəlif intensivlikdə gedir. Lakin sahədə tropağın tipindən asılı olmayaarq bitki örtüyü torpağın eroziyaya qarşı davamlılığına böyük təsir göstərir. Bu onunla aydınlaşdırılır ki, bitkilərin yerüstü hissəsi düşən yağmurların bir hissəsini özündəı saxlayır və səthə düşən yağmuralrın dağıdıcı qüvvəsi çox da yüksək olmayır. Bitkilərin yeraltı hissəsi, yəni kökləri torpaq hissəciklərini bağlayaraq onu yuyulub dağılmaqdan mühafizə edir. Dağ-meşə torpaqalrı eroziyaya qarşı yaxşı davamlı olub 3-5 mm böyüklükdə olan hər bir aqreqatın dağılmasına 3-4 litrə qədər su tələb edir. Torpağın yuyulub dağılması müddəti onun əkin qatının qalınlığından asılıdır. Yuxa torpaqlarda bu proses sürətlə gedir, qalın torpaqlarda isə uzun müddət davam edir. Azərbaycanda torpaq eroziyasına qarşı mübarizəyə dağlıq rayonlarda daha ciddi fikir verilməlidir. Dağ rayonlarında eroziyaya qarşı mübarizə torpağı pozulub dağılmaqdan mühafizə edir və aran rayonlarının su rejiminə müsbət təsir göstərir.
Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|