Microsoft Word qurbanov veis docx

72 

 

 

Buzlaq – hidrolojoji 

 

Geoloji 

 

Geoloji – tektonik 

 

Tektonik – hidroloji  

Geoloji - geomorfoloji 

 

Qalın buz 3. Çay tıxanması 2. Aysberq 1. 

 

Yeraltı yanğın 3. 

 

Vulkanların püskürməsi 1. Zəlzələ 1.  

Palçık vulkanların püskürməsi  3. 

Sunami 2. 

Sürüşmə 2. Uçqun 1. Daş uçqunları 1.Aşınma2 

 

      

    Cədvəl  11-dən göründüyü kimi TFH-nin mənsəyi və inkisafına ayrı-ayrı 

amillər (kosmik, meteoroloji-iqlim, hidroloji və sair) və ya onların birləşməsi 

(hidrometeoroloji və geoloji-geomorfoloji, tektonik-hidroloji, biometeroloji) təsir 

göstərir. TFH-nin muəyyən zaman kəsiyi ərzində meydana çıxması, inkisaf  etməsi 

və başa çatması göstəriciləri muxtəlifdir. Beləki, ildırımın əmələgəlməsi və basa 

çatması ucun 1-10 saniyə, sellər ucun 20-30 dəqiqə, quraqlıq ucun isə 10-20 gun, 

bəzən isə bir necə ay tələb olunur. TFH-nin muəyyən zaman ərzində davamlıgının 

muxtəlifliyini nəzərə alaraq, onların təhlukəlilik dərəcəsini və mudafiə imkanını, 

optimal hallarda isə onların insanların həyat fəaliyyətinətəsir quvvəsinin qarsısının 

alınmasını vəya zəiflədilməsini təyin etmək mumkundur. Basqa sozlə desək, təsir 

quvvəsi gozlənilmədən meydana çıxıb, ani vaxtda bas verərsə, o zaman ondan xilas 

olmaq cətindir. Təsir quvvəsi kəskin, proqnozlasdırıldıqda və onun meydana 

çıxması ilə təzahur etməmuddəti məlum davamiyyət ilə fərqləndikdə, o zaman 

onun mənfi təsirini muəyyən qədır zəiflətmək olur. TFH-nin digər vacib cəhəti, 

onların fasilələrlə təzahur etməsidir. V.M.Kotlyakov(1977) TFH-ni qeyri-dövrülük 

metodu uzrə qiymətləndirərək, onları ildə bir necə dəfə (qar və  qar yıgını, 

guclu dasqınlar), ayrı-ayrı illərdə (cayda buz yıgını, dasqın, quraqlıq, sel), uzun 

illərdən sonra (buzlaqların əriməsi, zəlzələ, sunami kuləkləri, vulkan puskurmələri) 

bas vermələrinə gorə təsnif etmisdir. 

  TFH-nin T.V.Zvankov(1970) tərəfindən təklif olunmus təsnifatı tətbiqi 

xarakter dasıyır. Muəllif yer səthində bas verən və muxtəlif  tikililələrə mənfi təsir 

gostərən, mudafiə tədbirlərinin həyata kecirilməsini tələb edən fiziki-cografi 

prosesləri novbəti qruplara bolur; 

1. sellər, qar və das uçqunları (daglarda) 

2. torpagın donmus halda qabarması, karst ucurumu, torpaq surusmələri; 

3. erroziyalı-akkumlyativ; 

4. suffozionlu, torpagın donmus halda soliflkasiyası; 

5. qum və qar yıgını, duzənlikdə buzlasma prosesləri. 

    Təbii proseslərin hər bir növünə və onların dinamikliyinə dair kəmiyyət və 

keyfiyyət xarakteristikalarının təqdim olunması ilə əlaqədar olaraq burada həm 

torədilən dagıntıların, həmdə mudafiə tədbirlərinin xarakteri təsvir olunmusdur. 

T.V.Zvankovun təsnifatı boyuk praktiki əhəmiyyət kəsb edir. TFH-nin novləri və 

onların bas vermələrinə gorə sistemləşdirilməsi daglıq ölkələrdə bas verən ekzogen 

proseslərin timsalında V.F.Petrov(1976) tərəfindən təsnif olunmusdur. O, daglarda 

bas verən təbii-dagıdıcı prosesləri (umumi sayı 22) novlər, siniflər, və yarımsiniflər 

---

73 

 

uzrə təsnif etmisdir. Məsələn, das uçqunları və çökmələr planetar yarım növün 

qravitasiyalı sinifinə, sellər isə hidroloji növün su mənsəli  fulluvial sinifinin cay 

axınının yarım novunə aid edilir. Aridli nov, muəllif tərəfindən iki yarımn(planetar 

və eol) üç sinifə, hidroloji növ isə iki yarım novə (su və buzlaq), dord sinifə və 

səkkiz yarım sinifə bolunur. 

     Təbii fəlakətlərin C.X.Latter(1969) tərəfindən aparılan təsnifatında tamamilə 

basqa əsaslandırılmıs prinsipdən istifadə olunmusdur. O, TFH nadir hallarda bas 

vermiş  insan tələfatının maksimal sayına gorə (butun bəşər tarixi boyu) sıralara 

ayrılaraq , gələcəkdə bu rəqəmin maksimum həddə çatmasından asılı olaraq 

qiymətləndirmisdir. Onun qiymtləndirmələrinə gorə daha dagıdıcı quvvəyə malik 

TFH belə bölünürlər: leysan yagışlarının törətdikləri daşqınlar 1-2 milyon nəfərdən 

çox ; zəlzələ 830 min-1,5 milyon; tayfun və ya qasırga 300 min-0,5 milyon; 

seysmik mənşəli sunami kuləkləri 215-250 min; surusmələr 200-250 min; vulkan 

püskürmələri 100 min – 2 milyon nəfər insan ölümünə səbəb ola bilər. Bu cür 

təsnifat TFH-nin bəşəriyyət üçün yaratdıgı təhlükə haqqında ən ümumi təsəvvürlər 

ə

ldə etməyə imkan verir. Artıq Letterin elmi isinin dərc olunmasından bir il sonra 

Banqladesdə bas vermis siklon iki dəfə cox, yəni 1 milyon insan həyatına son 

qoymuşdur. Bu hadisəni muəllif əvvəlcədən müəyyən edə bilməmisdir. 

    TFH-nin faciələrinin ölçülərini və onların statistik gostəricilərini 

qiymətləndirmək üçün E.R.Maykılzın(1983) təqdim etdiyi təsnifat xüsusi maraq 

kəsb edir. Muəllifə gorə bədbəxt hadisəyə– 1 nəfərdən 1000 nəfərə qədər insan 

həyatının məhv olması və təhlukə altında qalması; fəlakətə –1000 nəfərdən 1 

milyona qədər insan həyatının məhv olması vəya təhlukə altında qalması; daha 

genis həcmli və ya boyuk miqyaslı faciələr torədən fəlakətlər isə-1 mln. Nəfərdən 

cox insan həyatının məhv olması və ya təhlukə altında qalmasını aid edir. 

Təbii fəlakətlərin miqyasları haqqında digər təsəvvurləri L.Sıhanın və 

K.Xyuitın (1983) təsnifatı əks etdirir. Onlara gorə iri miqyaslı fəlakət hec olmasa, 

asagıda sadalanan meyarlardan birinə cavab verməlidir: ən azı 1 milyon dollar 

ziyan; və ən azı 100 nəfər insan ölümü; ən azı 100 nəfərin insanın yaralanması 

(Sheehan, Neuitt, 1969) B.V. Sax 14 ildən sonra yeni informasiya və qiymət 

artımını nəzərə  alaraq, oz sistemləşdirmələrində duzəıiş  edərək, 1 milyon 

dəyərində vurulmus ziyanı 3,6 milyon dollarla əvəz etmislər. 

    TFH-nin ərazidə yayılmasına gorə təsnifatının aparılması onların miqyası 

haqqında muhakimə yürütməyə imkan verir. V.M.Kotlyakov TFH-ni miqyasına 

gorə 3-qlobal, regional və lokal növə bölür. Butun planeti və ya onun böyük bir 

hissəsini əhatə edən qlobal TFH-nə zəlzələ və sunami küləklərini, ayrıca qeydə 

alınan ekstremal soyuq qıs və ya quraqlıq ilə müşaiyət olunan qızmar yay 

mövsümlərini, vulkan püskürmələrini, qitələrin hüdudları daxilində vəya onların 

ayrı-ayrı hissələrində bas verən regional təbii hadisələrə güclü küləkləri, toz 

burulganını; local TFH-nə isə qara yel, sel, doluvurma və daşqın kimi məhdud 

ə

razilərdə yayılmış (ayr-ayrı vadilərdə, dag yamaclarında) təbii prosesləri aid 

edilir. 

    Bu təsnifatın dəqiqləşdirilməsinin vacib olmasını qeyd etmək istərdik.  lk 

növbədə qlobal hadisələrə daxil olan bütün təbii proseslər müəyyən əraziərdə 

---