50
Bu bitkinin yayıldığı sahələr 1-ci dərəcəli otlaqlar sayılır. Ətirşah (Geranium) - bu
cinsin 2-3 növü yay otlaqlarında çox geniş yayılmışdır. Mal-qara tərəfindən
həvəslə yeyilir.
Müəyyən edilmişdir ki, Böyük Qafqazın yüksək dağlıq zonasında bu və ya
digər dərəcədə eroziyaya uğramış sahələr 45%-ə qədərdir. Antropogen amillərin
təsiri, xüsusilə sistemsiz otarma nəticəsində otlaqlarda ot örtüyü xeyli
seyrəkləşmişdir. Mal-qaranın yemədiyi bəzi bitkilər otlaq sahələrində qalır və
inkişaf edir. Hazırda mövcud çəmənliklərin 50-60%-i tam yararlı vəziyyətdədir,
qalan yerlərin isə bu və ya digər dərəcədə fitomeliorativ tədbirlərə ehtiyacı var. Bu
tip sahələrdə 1 hektar çəmənlikdə 5-8 baş davarın otarılması normal hal hesab
olunur, lakin buna riayət olunmadıqda yamacdakı çim qatı dağılır və nəticədə
eroziya prosesinin genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaranir.
2.4.Böyük Qafqazın ş
imal-şə
rq və
cə
nub-qə
rb yamaclarında sürüş
mə
proseslə
rinə
sə
bə
b olan amillə
r. Torpağın eroziyası mürəkəb bir proses olub,
onun əmələ gəlməsi və inkişafına təbii-tarixi amillər, eləcə də insanların bir sıra
düzgün olmayan təsərrüfat fəaliyyəti halları böyük təsir göstərir. Təbiətdə insanlar
intensiv təsərrüfat fəaliyyətinə başlayana qədər torpaq eroziyası normal şəkildə
getmişdir. Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinə və inkişafına təbii-tarixi amillərdən
– relyef, iqlim, sahənin geoloji-geomorfoloji quruluşu, torpaq əmələgətirən
suxurların litoloji tərkibi, torpaq-bitki örtüyü böyük təsir göstərir.
Yerin relyefi – yerin səthi düzən olmayıb, burada müxtəlif dağlara, relyef
tiplərinə, yamaclara rast gəlinir. Belə ki, Böyük və Kiçik Qafqazda şiş zirvələrə,
dərin dərələrə, şiddətli parçalanmış dağ yamacları və suayırıcılara rast gəlinir.
Eroziya prosesinin əmələ gəlməsində sahənin relyefi böyük rol oynayır.
Sahənin relyefi eroziya prosesinin əmələ gəlməsinin əsas amilidir. Relyefin eroziya
prosesinin şiddətli getməsinə təsirini ətraflı izah etmək üçün axar suların işi və
onların əsasını təşkil edən fiziki qanunları bilmək lazımdır.
Məlum olduğu kimi, kütlənin sərbəst düşməsinin sürəti düşmə hündürlüyünün
kvadrat kökü ilə düz mütənasibdir:
ܸ = ඥ2 ݃ℎ
Burada v – sürət
g
– cazibə sürəti = 9,8 m/san.
h
– düşmə hündürlüyü.
Ona görə də eyni şəraitdə məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi dörd dəfə
artdıqda səthi su axınının sürəti təxminən ikiqat atrır.
Məlum olduğu kimi, sahənion meylliyi
݅ =
düsturu ilə təyin olunur.
Burada i – meyllik, h – artım və l – yamacın uzunluğu. Burada h = il onda
ܸ =
ඥ2 ݃ℎ = ܸ = ඥ2 ݃ ݈݅ eyni zamanda ܸ = ܴ√݅ (burada r - əmsaldır); yəni eyni
şə
raitdə sürət meylliyinin böyüklüyünün kvadrat kökü ilə mütənasibdir (Şezi
qanunu). Eyni zamanda
ܸ = ݉√݁ (m - əmsaldır), yəni sürət yamacın
uzunluğunun kvadrat kökü ilə mütənasibdir. Buna görə də eyni torpaq-iqlim
51
şə
raitində sahənin meylliyi dörd dəfə artarsa, onda səthi su axınının sürəti iki dəfə
artar; yamacın uzunluğu dörd dəfə artsa, bu axının sürəti iki dəfə artar.
Səthi su axınının sürətinin artması öz-özlüyündə torpağın şiddətli yuyulub
dağılmasına təsir göstərir. Belə ki, su axınının sürəti ikiqat artarsa, axının torpağı
dağıdıcı qüvvəsi təxminən dörd dəfə artır; çünki kinetik enerji sürətin kvadratı
qədər proporsional sürətdə artır.
Yuxarıda gətirilən qanunlar su eroziyasının əmələ gəlməsi və inkişafı
mexanizmini müəyyən şəkildə izah etməyə imkan verir. Çünki təbiətdə torpağın
yuyulub dağılması çox mürəkkəb bir proses olub, bir sıra amillərin təsiri
nəticəsində əmələ gəlir. Ümumiyyətlə, bitki örtüyü eroziya prosesinin qarşısını
alır. Ancaq bitki örtüyünün vəziyyətindən, təkibindən, növündən asılı olaarq
eroziya prosesinin intensivliyi dəyişir.
V.V.Dokuçayevin dediyi kimi, “Əgər təbiət də riyaziyyat olsa idi, onda fiziki
qanunlar təbiəıtdəki müşahidələri düzgün təhlil edərdi. Amma təbiət riyaziyyatdan
xeyli mürəkkəbdir” və torpağn yuyulub dağılma prosesi göstərilən düsturlarda çox
çətin əks olunur və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan kompleks amillərlə (ana
suxurun xarakteri, suyun sızma sürəti, təbii və mədəni bitkilərin xüsusiyyətləri və
vəziyyəti, becərmənin xüsusiyyəti, torpağın fiziki-kimyəvi, mexaniki tərkibi və s.)
olduqca mürəkkəbləşir.
Sahənin relyefi eroziyanın şiddətlənməsinə təsir göstərərək özü də eroziyanın
təsirindən tədricən dəyişir. Belə ki, hazırda təsadüf etdiyimiz relyef və onun
müxtəlif formaları – qobular, dərələr suyun dağıdıcı qüvvəsi təsirindən torpaqların
tədricən yuyulması nəticəsində əmələ gəlmişdir.
Eroziyanın şiddətli getməsinə yamacların meylliyi, uzunluğu, forması böyük
təsir göstərir.
Tədqiqatlar göstərir ki, meylliyi 15
0
olan bitkisiz yamacda hər hektardan 280
ton torpaq yuyulduğu halda, meylliyi 7
0
olan yamacda hər hektardan 140 ton
torpaq yuyulub aparılmışdır.
Cədvəl 9
Tə
dqiqat
aparılan yer
Sahə
nin
və
ziyyə
ti
Suayırıcıdan
ölçü
meydançasına
olan mə
safə
(m-lə
)
Meyllik də
rə
cə
si
(
0
)
Yuyulmuş
torpağ
ın
miqdarı
(hektardan m
3
)
Şə
ki, cənub-şərq
yamacı
Örüş
50
120
240
350
24
13
5
2
284,0
138,4
42,8
16,5
Şə
ki, cənub-şərq
yamacı
Tütün əkini
100
200
300
400
500
8
6
5
2
2
58,2
45,3
34,2
18,5
17,8
Ismayıllı, şərq
yamacı
Buğda əkini
100
200
300
28
25
15
210
183,6
140,8