84
Bundan da yüksək effektivliklə qeydəalma üçün məhlula daha böyük dalğa
uzunluqlu flüoressensiya yaradan ikinci flüorofor da əlavə edilir. Bu məqsədlə POPOP
adlanan 1.4 ‐ di ‐ [ ‐2 (5 ‐ feniloksazoil) ] ‐ benzol maddəsindən istifadə edilir. Son
nəticədə aşağıda göstərilən formada enerji ötürülməsi baş verir:
radioak v şüalanma → məhlul → həyəcanlanmış məhlul → ilkin flüorofor →
ilkin həyəcanlanmış flüorofor → ikinci flüorofor → həyəcanlanmış ikinci
flüorofor → işıq.
Ssintilyasiya sayğaclarından çox geniş formada bioloji tədqiqatlarda
istifadə olunması onun Heyger‐ Müller sayğaclarından böyük üstünlüyə malik
olmasından xəbər verir.
Ssintilyasiya sayğaclarının Heyger ‐ Müller sayğaclarından əsas üstünlükləri
üzərində dayanaq:
1) Flüoroforda parıltı yaranması müddəti Heyger ‐ Müller sayğacının “ölü
vaxtından ” dəfələrlə kiçikdir ki, bu da, aydındır ki, qeydəalma sürətinin çox böyük
olması deməkdir;
2) Maye ssintilyatorda kiçik enerjili β ‐ zərrəciklər halında qeydəalma
effektivliyi çox yüksək olur. Məsələn, Heyger sayğacında tritium izotopunun
parçalanması 5 % ‐ dən çox olmayan effektivliklə qeydə alınırsa, maye sayğaclarında
bu rəqəm 50 % təşkil edir;
3) Ssintilyasiya sayğacında maye, bərk cisim, suspenziya, emulsiya, gel və
xromatoqramma kimi istənilən nümunənin radioaktivliyini ölçmək olur. Heyger
sayğacında isə hər bir hal üçün müəyyən növ borucuqdan istifadə etmək lazım gəlir;
4) Ssintilyasiya sayğacları üçün nümunələrin hazırlanması böyük çətinlik
yaratmır;
5) Ssintilyasiya sayğaclarında nümunədə olan bir neçə müxtəlif izotopun
ayrılıqda radioaktivliyini təyin etmək olur. Heyger sayğacı isə buna imkan vermir.
4.4.4.1. Maye ssintilyasiya sayğaclarında radioaktiv preparatların
hazırlanması və radioaktivliyin qeydə alınması qaydaları. Bioloji preparatların
solibilizə edilməsi. Dediklərimizdən aydın olur ki, maye ssintilyatorlarda preparatların
radioaktivliyini ölçmək üçün onları şəffaf maye halına salmaq lazımdır. Bu,
ssintilyatorlarda yaranan işıq parıltılarının qeydə alına bilməsi üçün lazımdır. Adətən,
bioloji obyektləri (hüceyrə və onun ayrı‐ayrı komponentlərini, mikroorqanizmləri,
reaksiya qarışığında çökmüş zülal və nuklein turşularını) su məhluluna köçürmək çətin
olur. Bunun üçün ali quruluşu dağıtmaq və biopolimerlərin dərin hidrolizini aparamaq
tələb olunur. Aydındır ki, bu formada soliblizə prosesi radioaktivliyi ölçmədən əvvəl
aparılmalıdır.
Çox sadə soliblizə üsulu bioloji preparatların 1 ‐ 4 saat müddətində 70
o
C
temperaturda 5M KOH məhlulunda işlənməsi üsuludur. Bu halda preparat tamamilə
şəffaf maye halına düşür. Məhlul soyudulub, neytrallaşdırıldıqdan sonra maye
ssintilyatora tökülür və ölçü işləri aparılır.
Təklif olunan formada isti qələvi hidroliz üsulu, sadə və ucuz başa gələn üsul
olmasına baxmayaraq, bəzi hallarda bioloji preparatın tam həll olmasına nail olmaq
85
olmur. Buna görə də, zülalları, nuklein turşularını, polisaxaridləri, dimetilsulfoksiddə
həll etmək daha yaxşı nəticələr verir.
Bioloji preparatların soliblizə edilməsi üçün aktiv oksidləşmə üsulundan da
istifadə edilir. Məsələn, 100 mq heyvan toxumasını 60% ‐li HClO
4
və 30% ‐ li H
2
O
2
qarışığında 70 ‐ 80
o
S temperaturda 1‐2 saat müddətində tamamilə həll etmək olur.
4.4.4.2. Maye ssintilyatorlar. Dioksan əsaslı ssintilyatorlar. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi, β ‐ şüalanmanın qeydə alınması üçün β ‐ zərrəciklərin öz enerjilərini
bilavasitə verə biləcəyi məhlul olmalıdır. Adətən bu məqsədlə naftalinin dioksanda
məhlulundan istifadə edilir. Məhlula müəyyən miqdarda PPO və POPOP əlavə olunur.
Ssintilyatorun əsas kütləsini təşkil edən dioksan istənilən nisbətdə su ilə qarışdırılır. Bu
halda nəzərə almaq lazımdır ki, su qarışığı naftalinin dioksanda həll olunmasını
çətinləşdirir. Buna görə də, naftalinin yaxşı həllolunmasına nail olmaq üçün məhlula
metanol və etilen‐qlikol əlavə etmək lazım gəlir.
Dioksan əsasında hazırlanmış ssintilyatorlardan ikisinin hazırlanma resepti ilə
tanış olaq:
1) 100 ml metanol və 20 ml etilen‐qlikol qarışığına 60 q naftalin, 4 q PPO, 0.2
q POPOP əlavə edib, məhlulun həcmini dioksanla 1 l ‐ ə çatdırmaq lazımdır (bu üsulla
hazırlanmış ssintilyator Brey məhlulu adlanır). 10 ml Brey ssintilyatoruna radioaktivliyi
ölçüləcək preparatın 2 ml su məhlulunu əlavə etməklə ölçü işi aparılır. Bu
ssintilyatorda tritium üçün ölçmə effektivliyi 30 % ,
14
C üçün isə ‐ 85 % təşkil edir;
2) 1 l həcimli dioksana 100 q naftalin, 7 q PPO və 0.3 q POPOP əlavə
etməklə, daha yüksək ölçmə effektivliyinə malik ssintilyator hazırlamaq mümkündür.
10 ml ssintilyatora preparatın 2 ml sulu məhlulunu əlavə etməklə, tritiumun ölçmə
effektivliyini 35 % ‐ ə ,
14
C izotopunun ölçmə efektivliyini isə 90 % ‐ ə çatdırmaq
mümkündür.
Qeyd edək ki, dioksan və naftalininin yüksək kimyəvi təmizliyi radioaktiv
ölçmə işlərinin dəqiqliyini təmin edən amillər olduğundan, ssintilyator hazırlamaq
üçün kimyəvi cəhətdən kifayət qədər təmiz (sublimasiya edilmiş) naftalin götürülməli
və yüksək təmizlik dərəcəsi olan “ssintilyasiya” markalı dioksandan istifadə edilməlidir.
Adi dioksandan istifadə zamanı onun təmizliyi, yəni tərkibində perekisin olub‐
olmaması mütləq yoxlanılmalıdır. Bunun üçün 0.5 l dioksana kalium yodun 1 ml sulu
məhlulunu, 20 % ‐ li HCl ‐un 0.5 ml məhlulunu və bir neçə dancı nişasta məhlulunu
əlavə etmək lazımdır. Perekis qarışığı olan halda bu məhlul göy rəng alır.
Perekisdən təmizləmək üçün 2 l dioksan götürüb, əks soyuducuda 1 saat
müddətində 10‐15 q SnCl
4
üzərində qaynatmaq lazımdır. Sonra perekisin olması
yuxarıdakı qayda üzrə yenidən yoxlanılır və lazım gələrsə, yenidən 5 q SnCl
4
əlavə edib,
30 dəq yenə qaynatmaq lazımdır. Qeyd edək ki, son illər bir çox firmalar hazır
ssintilyatorlar buraxmağa başlamışlar.
4.4.5. Yarımkeçirici sayğaclar. Məlum olduğu kimi, müxtəlif şüalanmanın (o
cümlədən də, radioaktiv şüalanmanın) təsiri ilə yarımkeçiricilərin həcmində
yükdaşıyıcıların konsentrasiyası artır və onların keçiriciliyi dəyişir. Bu əsasda işləyən
cihazlar fotorezistorlar adlanır. Fotorezistorlar, işığa həssas təbəqənin materialından,
Dostları ilə paylaş: |