Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
54
Naxçvan MR-ın dağlıq zonası yamacların meylliyi və bitki örtüyünün sıxlığına görə rayonlaşdırılmışdır. Bu xüsusiyyətlərinə görə eroziya təhlükəsinə görə dağlıq zona ərazisi bir neçə hissəyə ayrılır[10]. 1)Meylliyi 10 0 -dən az bitki örtüyünün sıxlığı isə 30 %-dən artıq olan ə razilərdə eroziya təhlükəsi praktik olaraq gözlənilmir. Həmin ərazilərdə eroziya təhlükəsi gözlənilmir. 2) Meylliyi 0-10 0 olan ərazilərdə normal halda eroziya təhlükəsi gözlənilmir. Burada yalnız bitki örtüyünün sıxlığı 45-50 %-dən aşağı düşdükdə eroziya təhlükəsi ehtimal olunur. 3) Meylliyi 10-20 0
və ot örtüyünün sıxlığı 55-65 % olan ərazilər – zəif təhlükəli, bitki örtüyü 45-55% olan ərazilər orta təhlükəli, bitki örtüyünün sıxlığı 25-35% olan ərazilər çox təhlükəli, bitki örtüyünün sıxlığı 25%-dən aşağı olan ərazilər isə ən çox təhlükəli torpaqlar hesab olunur. 4) Meylliyi 20-30 0 və bitki örtüyünün sıxlığı 55-65% olan ərazilər orta təhlükəli, meylliyi 20-30 0 olan bitki örtüyünün sıxlığı 55-45% və daha aşağı olan ərazilər isə ən çox təhlükəli torpaqlar hesab olunur. 5) Meylliyi 30 0 -dən çox və bitki örtüyünün sıxlığı 55-65% və 55%-dən aşağı olan ərazilər ən çox təhlükəli torpaqlar hesab olunur. Relyef, iqlim və torpağın özü bu və ya digər dərəcədə eroziya prosesi təhlükəsinin yarada bilir. Bitki örtüyü isə əksinə, eroziya prosesini qismən və ya tamamilə dayandıra bilər. Belə ki, bitki örtüyü leysan yağışları zamanı hətta çox meylli yamaclarda belə eroziya prosesinin baş verməsinə imkan vermir. Lakin bitki örtüyü seyrək olan, azacıq meylli yamaclarda və zəif intensivliyə malik yağışlar zamanı eroziya prosesi təhlükəsi artır. Beləliklə, bu və ya digər iqlim, relyef və torpaq örtüyü şəraitində bitki örtüyündən asılı olaraq eroziya təhlükəsi ehtimalı dəyişilə bilər. Eroziya prosesinin inkişafında meyllilik, baxarlıq, bitki örtüyünün sıxlığı, hidroloji, iqlim və digər amillərin rolu böyükdür. Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq zonası kimi mürəkkəb fiziki-coğrafi şəraitə malik ə razidə bu müxtəliflik daha da kəskindir. 55
Naxçıvan MR-ın dağlıq zonasında eroziya prosesinin yamacların meylliyi və bitki örtüyünün sıxlığından asılı olaraq inkişaf və ərazi torpaqlarının bu amillərin təsiri ilə qruplaşdırılaraq rayonlara ayrılması aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır. Naxçıvan MR-in dağlıq zonasının eroziya təhlükəsi ehtimalına görə rayonlaşması[10].
Meyllilik dərəcə ilə
Ümumi sahə: ha-%-lə
Təhlükəsiz Zəif təhlükəli Orta təhlükəli Çox təhlükəli Ə n çox təhlükəli <10 7115,62
30,00 7381,28
31,12 4959,59
20,91 3071,58
12,95 1190,68
5,02 23718,75 8,25 10-20
11801,44 26,50
7762,23 17,43
10852,88 24,37
5067,94 11,38
9049,26 20,32
44533,75 15,49
20-30 16651,60 20,70 4456,51
5,54 12130,73 15,08 16474,62 20,48 30729,04 38,20 80442,50 27,98 >30
4996,98 3,60
9397,10 6,77
18974,64 13,67
34173,79 24,62
71262,49 51,34
138805,00 48,28
Cəmi 40665,64 14,11 28997,12 10,09 46917,84 16,32 58787,93 20,45 112231,47 39,03 287500
100,00
Belə ki, yağıntının düşməsi ilə əlaqədar eroziya prosesi yüksək dağlıq zonaya nisbətən orta və aşağı dağlıq zonada aprel ayında 4-5 dəfə çox, may ayında isə əksinə olur.
Bitki örtüyünün torpaq mühafizəedici rolu hədsiz dərəcədə müxtəlif və böyükdür. Əraziyə yağan yağıntı bitkinin səthinə düşdükdə sonra onun bir hissəsi torpağa keçir və zərbə qüvvəsi nisbətən azalır. Bitki örtüyü səthi axının həcmini azaltmaqla eroziya təhlükəsi ehtimalı gözlənilən sahələrdə eroziyanın qarşısını alır. 56
Torpaq eroziyasının qarşısının alınmasında və eroziya təhlükəsi gözlənilən sahələrdə onun baş verməsi ehtimalını zəiflətmək və ya qarşısını almaq üçün bitki kök sisteminin rolu böyükdür. O torpağın yuyulub dağılmağa qarşı müqavimətini artırır. Bundan əlavə bitki qalıqları və çürüntüləri torpağın məsaməliliyini artırır. Bu isə torpağın sukeçirme qabiliyyətini yüksəldir və beləliklə də yamaclarda səthi axının həcmini və intensivliyini zəiflədir. Bundan başqa kök sistemi torpağın üzvi maddələrlə zənginləşmə mənbəyi olub, onun münbitliyini və eroziyaya qarşı davamlılığını artırır.
Növ tərkibindən, sıxlığından, kök sisteminin inkişaf xüsusiyyətlərindən, çim qatının qalınlığından asılı olaraq leysan yağışları dövrü çoxillik otların eroziyaya qarşı səmərəsi aydın müşahidə olunur. Xüsusəndə çoxillik bitkilərin torpaq mühafizə edici rolu bitki örtüyünün sıxlığı ilə müəyyən edilir.
Eroziya təhlükəsini müəyyən edən başlıca göstəricilərdən biri də yamacların baxarlığıdır. Yamacın meylliyindən, uzunluğundan və formasından fərqli olaraq mikroiqlim torpaq və bitki örtüyü yamaclarda baxarlıqdan asılı olaraq müxtəlif olduğundan eroziya prosesinin baş verməsi də müxtəlifdir. Belə ki, Muxtar Respublikanın dağlıq zonasının əksər hissələrində bu proses cənub və şərq baxarlı yamaclarda şimal və qərb baxarlı yamaclara nisbətən bir neçə dəfə çox getmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq zonasında cənub baxarlı yamaclar üstünlük təşkil etdiyindən, ot örtüyünün zəif inkişaf etdiyi sahələrdə aprel və mayın birinci ongünlüyündə leysan yağışları və intensiv qar əriməsi eyni vaxtda təsadüf etdiyindən bu vaxt belə ş imal-şərq baxarlı yamaclarda eroziya prosesinin inkişafı üçün daha çox təhlükə yaranır. Belə ki, eroziyaya uğramış torpaqlar ərazinin yarıdan çox hissəsini təşkil edir.
Eroziya təhlükəsi ehtimalını qiymətləndirərkən orta çoxillik yağıntının, xüsusilə orta illik miqdarı əsas yer tutur. Belə ki, yağışların intensivliyindən və miqdarından asılı olmayaraq eroziya prosesi müxtəlif dərəcədə gedir. Bəzən Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|