100.Abadiy, o’z-o’zicha mavjud bo’lgan, g‘oyaviy ibtido (li)
moddiylikdan (si) oldin vujudga keladi va ashyolar dunyosini
boshqaradi, deyuvchi ta’limot qaysi qatorda to’g‘ri ko’rsatilgan?
a)
“daosyue” ta’limoti*
b)
konfusiylikta’limoti
c)
moizmta’limoti
d)
legizmta’limoti
295
GLOSSARIY
Atamanin
g
ingliztilid
a
nomlanish
i
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
o‘zbek tilida
nomlanishi
Atamaning
ma’nosi
Averoism
Аверроизм
Averroizm
Ibn Rushd falsafiy
merosi ta’sirida
G‘arbda vujudga
kelgan falsafiy
yo‘nalish.
Practical
philosophy
Практическая
философия
Amaliy falsafa Ibn Sinoning fanlar
tasnifiga ko‘ra,
falsafaning
ikkinchi qismi
bo‘lib, u siyosat,
huquq, uy ishlarini
o‘rganish – iqtisod
va axloqshunoslik,
ya’ni etikadan
iboratdir.
Authocrac
y
Автократия
Avtokratiya (yunon.
–
autos–
o‘zim va cratos –
hokimiyat so‘zlari
birikmasidan
tashkil topgan) –
alohida sub’ekt
tomonidan
hokimiyatni
cheklanmagan,
nazorat
qilinmaydigan va
uni to‘liq egallab
olgan holda
boshqarish
296
Aggressio
n
Агрессия
Agressiya
(lot. aggres –
hujum qilmoq).
Hozirgi kunda A.
so‘zi inson
faoliyatining juda
ko‘p qirralarini
ifodalaydi: tahdid
qilish unsurlaridan
tortib, to jismoniy
ta’sirgacha bo‘lgan
faoliyatni o‘z
ichiga oladi
Acacia
Акаша
Akasha Svami
Vivekananda
ta’limotida
olamdagi barcha
narsalar kelib
chiqadigan
dastlabki materiya.
Anarchy
Анархия
Anarxiya
(yunon.
anarchia
–
bosh–boshdoqlik,
hokimiyatsizlik) –
ijtimoiy–siyosiy
ta’limot bo‘lib,
shaxsni har qanday
nufuzlar va turli–
xil iqtisodiy,
siyosat va
ma’naviy
ta’sirlardan ozod
qilishni maqsad
qilib qo‘yadi.
Davlat A. uchun
salbiy manba
bo‘lib, uni
zo‘ravonlik,
inqilobiy yo‘llar
297
bilan yo‘q qilishi
kerak.
An-nakhda
Ан
-
нахда
An-naxda XIX
asrning
o‘rtalarida arab
dunyosida
boshlangan
g‘oyaviy va adabiy
uyg‘onishning
nomlanishi. Misrda
Rifoa at-Taxtoviy
(1801-1873), Ali
Muborak (1824-
1893), Abdulloh
Fikriy (1834-
1890), Suriyada
Nosif al-Ezijiy
(1800-1871),
Butrus al-Bo‘stoniy
(1819-1888),
Fransis Marrosh
(1836-1873) kabi
mutafakkir-olimlar
ushbu oqimning
vakillari
hisoblanadi.
Anthropoc
entrism
Антропоцентриз
м
Antropotsentriz
m
(yunon. anthropos
– inson, kentron –
markaz). Bu
tasavvurga ko‘ra,
inson–koinot
markazi bo‘lib,
olamdagi barcha
voqea–hodisalar
o‘zgarishning tub
maqsadidir.
Aparighra
kha
Апариграха
Aparigraxa
Jaynizmda
barcha
ko‘ngil istaklaridan
298
o‘zini tiya bilish.
Bu kishida lazzat
uyg‘otadigan
ob’ektlardan o‘zini
tiyishga da’vat
etadi.
Mixed
nation
Смешанная
нация
Aralash millat
Abul Kalom Ozod
(1888–1958)ning
Hindiston xalqlari
dinlar va tillarning
turli tumanligidan
va boshqa
farqlardan qat’i
nazar, yakdil
bo‘lishlarini
maqsad qilgan
konsepsiyasi.
Athman
Атман
Atman
Upanishadlarda
ruh
kategoriyasi bo‘lib,
hamma narsa ichiga
kira oluvchi
sub’ektiv voqelik
sifatida o‘zini
namoyon etadi: u –
“katta ham emas,
kichik ham emas,
tanasiz va qonsiz,
soyasiz va
qorong‘iliksiz,
shamolsiz va
efirsiz..., issiz va
ta’msiz, ko‘zsiz va
quloqsiz, ovozsiz
va aqlsiz ... uning
”oldida ham, ketida
ham yoki ichida
ham hech narsa
299
yo‘q...
Atheism
Атеизм
Ateizm
(yunon. theos –
xudo) har qanday
ilohiy ta’limotni,
ilo–hiy kuchni rad
etuvchi falsafiy
oqim, dahriylik.
Akhimsa
Ахимса
Aximsa
Gandiy
va
jaynizm
ta’limotida tirik
jonga ozor
yetkazishdan o‘zini
tiyish asosiy
tamoyili
Ethical
degradatio
n
Этическая
деградация
Axloqiy
degradatsiya
hinduizmda
axloqiy
normalarning
buzilishi.
Ethical
and
enlightene
d
governme
nt
Этическое
и
просвещенное
правительство
Axloqli va
ma’rifiy
hukumat
Eron ma’rifatpar–
vari Shams ul-
Urafo tomonidan
ishlab chiqilgan,
diniy va milliy
axloqiy qadriyatlar
asosida jamiyat
boshqaruvini
ta’minlaydigan
hukumat shakli.
Ashram
Ашрам
Ashram
hinduiylikda
diniy
jamoa
Animism
Анимизм
Animizm ibtidoiy
tasavvurlardan biri
bo‘lib, tabiatda
ruhlarning ta’siri
mavjudligiga
ishonish.
Arabic
sciences
Арабские
науки
Arab
ilmlari
kalom,
fiqhshunoslik va
300
hadisshunoslik kabi
diniy ilmlar.
Asceticism
Аскетизм
Asketizm
moddiy
dunyo
noz-
ne’matlaridan voz
kechib, ruhiy
kamolot yo‘lida
uzlatga
chekinishdir.
Mythologi
cal thought
Мышления
(
мифологическа
я
мысль
)
Asotir tafakkur
(afsonaviy
fikrlash)
insonning dunyoga
va bilvosita
ijtimoiy
munosabatlarga
bo‘lgan
munosabatini
muayyan
butunlikda
ifodalash
shakllaridan biridir.
Atomism
Атомизм
Atomizm materiyaning
uzluksiz, diskret
(dona-dona)
tuzilishi haqidagi
ta’limot.
Ethics
Этика
Axloq (arab.
xulq
so‘zining ko‘pligi)
kishilar orasidagi
munosabatlarni
tartibga solishning
o‘ziga xos tartib,
qoidalar yig‘indisi.
Teaching
about
eternal
return
Учение
о
вечном
возврашении
Abadiy qaytish
ta’limoti
Bu g‘oyaning
mohiyati shundan
iboratki, ilohiy
xususiyatga ega
bo‘lgan abadiy
barhayot inson ruhi
yerga tushib inson
301
tanasi orqali
namoyon bo‘ladi,
aynan zaminda ruh
bilan tana
qo‘shiladi. Shu
holda tana tabiiy
holda o‘z ruhiy
taraqqiyot yo‘lini
bosib o‘tishi zarur.
Agnositis
m
Агностицизм
Agnostitsizm Bilishni
inkor
qiluvchi ta’limot.
Antinomy
Антиномия
Antinomiya Isbotlash
ham
inkor etish ham
mumkin bo’lgan
haqiqatlar yoki
qoidalar.
Apologetic
s
Апологетика
Apologetika So’zning
lug‘aviy
ma’nosi himoya
qilmoq demakdir,
ya’ni xristian dini
aqidalarini turli
hujumlardan
himoya qilishdir.
A priori
Априор
Aprior
Tajribagacha
bo’lgan bilim.
A
posteriory
Апостериор
Aposterior
Tajribadan
keyingi
bilim.
Associatio
n
Ассоциация
Assotsiatsiya Bilishdagi
munosabat-
asoslari.
Ethical
rationalis
m
Рациональная
этика
Axloqiy
ratsionalizm
Bilimlar inson
axloqiy faoliyatini
yaxshilikka
qaratish orqali
namoyon bo’ladi.
Brakhma
Брахма
Braxma
braxmanizm
diniy
ta’limotiga ko‘ra,
302
yagona real
dunyoviy ruh,
ilohiy substansiya,
hayot manbai,
borliqning asosi.
Brakhman
s
Брахманы
Braxmanlar –
Qadimgi
Hindistonda davlat
rahbarlari, ziyolilar
va
donishmandlardan
tashkil topgan
ijtimoiy qatlam.
Brakhmac
hary
Брахмачария
Braxmachariya
Gandiy
va
jaynizm
ta’limotida ojiz-
zaif xatti-
harakatlarga yo‘l
qo‘yishdan o‘zini
tiyish hamda
insonda o‘z fikru
hayollari, so‘zlari
va harakatlarini
qat’iyan idora
etishi tamoyili.
Buddha
Будда
Budda
(qad.
sanskritcha
–
“nurlangan”)
buddaviylik
ta’limoti asoschisi,
tarixiy shaxs
Sidxarta Gautama.
Argument
Довод
Burhon
isbotlash,
uning
mohiyati, vazifasi,
turlari, qoidalari va
boshqa masalalar.
Busury
Буцури
Busuri
Nisi
Amanening
falsafiy qarashlarida
tabiat qo–nunlari
tushunchasi
303
Bkhakthy
Бхакти
Bxakti
“Bxakti”
so‘zi
sanskrit tilidan
olingan bo‘lib
“mehr”, “sadoqat”
degan ma’nolarni
anglatadi. Bxakti
diniy harakat
sifatida avval X–
XII asrlarda
Hindistonning
janubida, u yerdan
quvg‘inlikka
uchraganidan so‘ng
esa XIV asrlardan
boshlab
Hindistonning
shimolida keng
yoyila bordi va
XV–XVI asrlarda
esa Hindistonning
shimoli bxakti
harakatining eng
yirik markaziga
aylandi. Ramanand
va Ramanuja,
Vallabxacharya,
Chaytannya,
Nimbarkacharya,
Xit Xarivansh kabi
faylasuflar
bxaktining
asoschilaridir.
Faylasuflarning
bxaktini targ‘ib
qilishdan bosh
maqsadlari
umidsizlikka tushib
304
qolgan hind xalqini
hayotga qaytarish,
ularning ongida
so‘ngan ishonchni
yana qayta
uyg‘otish,
kelajakka, ertangi
kunga ishonib
yashash
tuyg‘ularini
mustahkamlash
edi. Bxakti diniy-
islohotchilik
harakati hinduizm
diniy fanatizmiga
qarshi kurashda
xuddi tasavvufdek
bunyodga kelgan
bo‘lsa-da, o‘sha
davrda hind
jamiyati hayotida
bir vaqtning o‘zida
hukmdor bo‘lgan
bir qancha
dinlarning
fanatizmiga ham
qarshi juda
muvafaqqiyatli
ravishda kurashdi
va bu yo‘lda o‘z
maqsadiga erisha
oldi.
Biological
anthropolo
gy
Биологическая
антропология
Biologik
antropologiya
Insonni biologik
mavjudot sifatidagi
jihatlarini bo’rttirib
o’rganuvchi
ta’limot.
305
Primary
quality
Первичные
качества
Birlamchi
sifatlar
Narsalarning
mohiyatiy belgilari.
Primary
Первоначало
Boshlang‘ich
ibtido
Substansiya,birinc
hi ibtido, asos,
negiz degan
ma’nolarni
anglatadi.
Vaysheshi
cs
Вайшейшики
Vayshiylar Hinduiylikda
dehqonlar va
hunarmandlar
varnasi, tabaqasi.
Vakhdat
al-vujud
Вахдат
ал
-
вужуд
Vahdat ul-vujud
tasavvuf
ta’limotining
yetakchi g‘oyasi,
xudo va olam
birligi.
The Vedas
Веды
Vedalar
Qadimgi
hind
jamiyatining hayot
tarzi haqida ta’lim
beruvchi birinchi
manbalar.
Vedkhanta
Веданта
Vedanta
vedalar oxiri degan
ma’noni
anglatuvchi
qadimgi hind
falsafiy
maktablaridan
biridir.
Wajib al-
wujud
Primary
cause
Важиб
ал
-
вужуд
Vojib ul-vujud
arab-musulmon
falsafasida
borliqning birinchi
sababi, ya’ni bor
bo‘lishi shart
bo‘lgan borliq –
xudodir.
Voluntaris
Волюнтаризм
Volyuntarizm
(lot. Voluntas –
306
m
iroda) – iroda
borliqning eng oliy
ko‘rinishi deb
qarovchi falsafiy
oqim. Iroda V.da
tarixiy
jarayonlarning
ob’ektiv
qonuniyatlariga
rioya qilmasdan,
jamoatchilik bilan
hisoblashmasdan
o‘zboshimchalik
bilan o‘z hohish–
irodasini yuqori
qo‘yuvchi
faoliyatdir.
The
doctrine of
Gandhism
Учение
гандиизма
Gandiychilik
ta’limoti
M. Gandiy (1869–
1948) tomonidan
ishlab chiqilgan
falsafiy ta’limot.
Gandiychilik
hinduiylik,
jaynizm,
insonparvarlik va
kuch ishlatmaslik
g‘oyalariga
asoslangan.
Hedonism
Гедонизм
Gedonizm
– Lazzatlanish,
huzurlanish.
The
hylozoism
Гилозоизм
Gilozoizm
Hamma
mavjud
narsalarni ruhga,
jonga ega deb
hisoblash.
Geocentric
teaching
Геоцентризм
Geotsentrizm Er
-
Olamning
markazi, degan
ta’limot.
307
Humanism
Гуманизм
Gumanizm Insonning
dunyodagi o’rni,
mohiyati va
vazifasi,
borlig‘ining
mazmuni va
maqsadi haqidagi
tushuncha.
Taosism
Даосизм
Daosizm
qadimgi
Xitoydagi
falsafiy ta’limot. D.
Chjango davrida
("Urushayotgan
davlatlar", mil.av.
6-5 asrlar) vujudga
kelgan. D.ning
asoschisi Lao-szi
(mil.ol. 579–499
yillar) hisoblanadi.
Lao szining asosiy
g‘oyalari "Dao-de-
szin" asarida bayon
qilingan. Uning
fikricha, barcha
narsalar faqatgina,
"dao"ga mos holda
vujudga keladi va
o‘zgaradi,
shuningdek u
kishilarni tabiat
bilan uyg‘unlikda,
tabiiy hayot
kechirishga
chaqiradi.
Deism
Деизм
Deizm
(lot. deus – xudo)
xudoning,
olamning shaksiz
birinchi sababchisi
308
sifatida
mavjudligini e’tirof
etuvchi ta’limot.
D. atamasi birinchi
marotaba 1564
yilda paydo bo‘ldi.
Determinis
m
Детерминизм
Determinizm
Zaruriy
shartlanganlik
tamoyili.
Drakhms
Драхмы
Draxmalar
buddaviylikka
ko‘ra, “o‘zining
belgilariga ega
bo‘lgan
zarrachalar” yoki
“unsurlar” .
Deduction
Дедукция
Deduksiya Umumiydan
xususiyga borish.
Deductive
method
Дедуктивный
метод
Deduktiv metod Umumiy bilimdan
xususiy bilimga
borish usuli. Dekart
inson aqliga yuqori
baho beradi,
natijada
ratsionalizmni
rivojlantiradi. U
Bekonga qarama-
qarshi deduktiv
metodni ilgari
suradi.
Dialectics
Диалектика
Dialektika
Raqib
bilan
bahs-
munozara yurita
olish san’ati.
Wisdom
Мудрость
Donolik
Yaxshi fikr, yaxshi
so’z, yaxshi amal
birligi.
Dualism
Дуализм
Dualizm Nomoddiy
va
moddiy substansiya
309
birlamchi asos
sifatida mavjud.
Jaynism
Джайнизм
Jaynizm
miloddan
avvalgi
bir minginchi
yilning o‘rta–larida
vujudga kelgan
ta’limot. Mazkur
ta’limotning
asoschisi
Vardxamana
bo‘lib, qalandarona
hayot kechirgan.
Bu ta’limotning
asosida materiya va
jon yotadi.
Jaynistlarning
ko‘rsatilishicha,
insonning asosiy
maqsadi tashqi
olamning
hukmronligidan
qutilish va o‘z
kamoliga
erishishdir. Inson
tabiati ham
moddiy, ham
ruhiydir. Jon bir
vaqtning o‘zida
nafis jon (Jiva) va
dag‘al materiya
(ajiva)ning
birligidan iborat.
Jnana
Джнана
Jnana
Ramakrishna
ta’limotida bilish
yo‘li.
Necessity
Необходимость
Zarurat Olamdagi
hamma
narsa belgili asosda
310
paydo bo’ladi,
obektiv zaruratdan
paydo bo’ladi.
Social
treaty
Общественный
договор
Ijtimoiy
kelishuv
Jamiyatni
shartnoma asosida
paydo bo’lganligi
haqidagi ta’limot.
I
И
I
xitoy
falsafasiga
ko‘ra, halol
ijrochilik
tushunchasi.
Dual
wisdom
Двойная
мудрость
Ikki
donishmandlik
Nosir Xisrav
fikricha, bu
qadimgi yunon
falsafasi (yunon
donishmandligi) va
qarmatiylik
ilohiyotidir.
Induction
Индукция
Induksiya
bo‘lakdan
butunga
tomon hukm
yuritish.
In and yan
Инь
и
ян
In va yan
xitoy falsafasiga
ko‘ra, borliqdagi
o‘zgarish va
rivojlanishlarning
sababi bo‘lgan
azaliy qarama-
qarshi ibtidolar.
Social
justice
Социальное
справедливость
Ijtimoiy adolat Jamiyatdagi adolat
shakli.
Dual truth
Двойная
истина
Ikki haqiqat
Dunyoviy va diniy
bilimlar bir xil
darajaga ega.
Secondary
quality
Вторичные
качества
Ikkilamchi
sifatlar
Narsalarning tashqi
sifatiy belgilari.
Early
Christianit
Ранная
христианства
Ilk xristianlik
Xristianlikning
shakllanishi va
311
y rivojining
dastlabki
davrlari.
Inductive
method
Индуктивный
метод
Induktiv metod
Tajriba orqali
olingan
materiallarni
miyada qayta
ishlash usulidir.
Human
existence
Человеческое
бытие
Inson borlig‘i
Inson borlig‘ini
"ekzistensiya" deb
atadilar.
Human
gear, Man-
mechanis
m
Человек
-
механизм
Inson-
mexanizm
Inson mexanika
qoidalariga
bo‘ysinuvchi
mavjudot.
Human
philosophy
Философия
человека
Inson falsafasi
Inson ma’naviy
hayotining ichki
qonuniyatlarini,
hayot mazmuni,
inson va uning
mohiyati,
yashashning
ma’nosi, inson
ruhiyatining tahlili,
falsafiy
tafakkurning o’ziga
xosligi, falsafada
yangi uslub, inson
faoliyatini ijobiy
tomonga
yo’naltiruvchi
ta’limot.
Irrationalis
m
Иррационализм
Irratsionallik Obektiv
dunyoning
umumiy
qonunlaridan
«dalillarni»,
«hayotni», subekt
ongining
312
hodisalarini tahlil
qilishga o’tdilar.
Jewel
Драгоценность
Javhar
arabcha so‘z bo‘lib,
Sharq falsafasida
olamning birlamchi
sababi, moddiy
yoki ruhiy asosi,
degan ma’noda
keng qo‘llanilgan.
Dialectic
Диалектический
Jadal dialektik
hukmlar
nomini olgan
murakkab hukmlar,
shartli bo‘linuvchi
savol-javob
hukmlari kabilar.
Jen
Жэнь
Jen
Qadimgi
Xitoy
falsafasidagi
insoniylik
tushunchasi.
Kali
Кали
Kali
hinduiylikda
hudoning
yaratuvchilik,
saqlovchilik yoki
yemiruvchilik faol
holatidagi nomi.
Caste
Кастантсво
Kastachilik Hinduiylikda
insonlarning qat’iy
tabaqalarga,
kastalarga
bo‘linishi.
Ki
Ки
Ki
Chxve Xan Gining
falsafiy
ontologiyasida
tabiat va inson
paydo bo‘lishining
moddiyuncha
ibtidosi
313
Kalam
teaching
Учение
калама
Kalom ilmi
o‘rta asrlarda
falsafiy-diniy
fikrlarni, dinning
nazariy asoslarini
o‘rganish, islom
aqidalariga
nisbatan aqliy
mulohaza yuritish
jarayonida vujudga
kelgan maxsus
bilimlar tizimi.
kwankhak
pha
Кванхакпха
Kvanxakpxa o‘rta
asrlarda
Koreyadagi
neokonfusiychilik
yo‘nalishlaridan
birining nomi.
Kirin
Кирин
Kirin
(“ki” - erkak, “rin”
– “ayol”) qadimgi
koreys
mifologiyasiga
ko‘ra, o‘zida dunyo
paydo bo‘lishining
dastlabki besh
elementilarini
mujassamlashtirga
n afsonaviy
hayvon.
Kodo
Кодо
Kodo
“Yaponizm”
mafkurasida
“Imperator yo‘li”
tamoyilining
nomlanishi.
Cosmic
mind
Космический
разум
Koinotiy idrok
Pravas Chaudxuri
falsafiy
ta’limotidaijodiy
yaratuvchilik
vazifasiga ega
314
ibtido.
Kun-tsi
Конфуций
и
Конфуцианство
Konfusiy va
konfusiychilik
milodgacha
bo‘lgan VI–V
asrlarda qadimgi
Xitoyda yuzaga
kelgan falsafiy
oqim.
Konfusiy (Kun szi,
melodgacha 551 –
479 y.lar) – mazkur
ta’limotning
asoschisi bo‘lib, u
hozirgi Shandun
viloyati hududida
Lu xonligi davrida
tug‘ildi.
Konfusiylar bu
vaqtlarda deyarli
kambag‘allashgan
eski zodagonlar
oilasiga mansub
edi.
K. asoschisining
qarashlari uning
izdoshlari
tomonidan
yozilgan "Lun yuy"
("Suhbatlar va
mulohazalar")
nomli falsafiy
kitobda bayon
etilgan. K.lar
ta’limotida "chjun"
(podshohga
sadoqat), "i"
(burchga sadoqat),
"syao" (o‘g‘illarcha
315
ehtirom) va b.
g‘oyalarni ifoda
etuvchi, "jen"
(insonparvarlik)
qarashlari sistemasi
markaziy o‘rinni
egallaydi. Uning
asosida ushbu
hislatlarni o‘ziga
singdirgan "szyun–
szi (olijanob
kishilar) haqidagi
g‘oya turadi.
Kishilarni "szyun –
szi" (olijanoblar)
va "syao – jen"
(past tabaqalar)ga
ajratish shundan
kelib chiqqan.
Unga ko‘ra,
boshqaruv
birinchilar
tomonidan amalga
oshirilishi,
keyingilar esa faqat
itoat etishlari zarur
bo‘lgan.
Cosmopoli
tanism
Космополитизм
Kosmopolitizm
vatansizlik
g‘oyasini ilgari
suruvchi falsafiy
ta’limot. Ushbu
ta’limot butun yer
sayyorasinigina
vatan sifatida tan
oladi.
Kshatry
Кшатри
Kshatriylar Hinduiylik
kastachiligida
316
harbiylar var–nasi,
tabaqasi.
Kojiky
Кодзики
Kodziki
Yaponiyadagi
qadimgi
kishilarning
qilmishlari haqidagi
bitiklar.
Li
Ли
Li
xitoy
falsafasiga
ko‘ra, ruhiy olam,
ruhiy substansiya.
Legists
Легисты
Legistlar
miloddan
oldingi
IV asrda siyosiy
arbob Shen
Buxay(er.ol.400-
337 yy.) tomonidan
ishlab chiqilgan
legizm falsafiy
oqimining
tarafdorlaridir.
Matter
Материя
Materiya Moddiy
asos.
Mayya
Майя
Mayya
Vedantizmda real
va noreal, moddiy
dunyo.
Materialis
m
Материализм
Moddiyunchilik
(lot. Materialis –
moddiy,
moddiylashgan)
olam moddiy,
ongimizga bog‘liq
bo‘lmagan holda,
ob’ektiv tarzda
mavjud, materiya
birlamchi, hech
kim tomonidan
yaratilmagan,
abadiy mavjud,
tafakkur esa
materiyaning
317
xususiyatidir, olam
va uning
qonuniyatlarini
bilish mumkin,
deb qarovchi
falsafiy oqim.
Ideology
Идеология
Mafkura
(arab. «mafkura» –
nuqtai nazarlar va
e’tiqodlar
sistemasi, majmui)
– jamiyatdagi
muayyan siyosiy,
huquqiy, axloqiy,
diniy, badiiy,
falsafiy, ilmiy
qarashlar, fikrlar va
g‘oyalar majmui.
Administr
ative
philosophy
Админстративн
ий
философия
Ma’muriyat
falsafasi
Svami
Ranganatxananda
fal–safiy
qarashlarida
jamiyat rivojiga
turli darajadagi
ma’muriyat
hodimlari o‘z his-
salarini qo‘shishi
zarurligini o‘zida
ifoda etadigan
ta’limot.
Moral
synthetic
unity
Нравственное
синтетическое
единство
Ma’naviy
sintetik
mushtaraklik
Svami
Rangatxanandanin
g Hindistonda
hinduizm va islom
orasida tinch-
totuvlik va
hamkorlik
munosabatlari
318
mumkinligi va
zarurligini
mantiqan
isbotlagan
ta’limoti.
Enlighten
ment
Просвещение
Ma’rifatparvarli
k
kapitalistik
munosabatlar
shakllanishi
davrida, madaniy–
mafkuraviy va
falsafiy oqim–
larning vujudga
kelishi bilan
bog‘liq, yuzaga
kelgan, qonuniy
bosqich. M. milliy
xususiyatlardan
qat’iy nazar
quyidagi
umumiylikka ega:
demokratizm, ya’ni
keng ommani
madaniyat va bilim
manbalaridan
foydalanish uchun
sharoit yaratib
berish, inson
tafakkurining
cheksiz
imkoniyatlariga
ishonish. M.
tushunchasi
birinchi bor,
Fransiyada
shakllanib, XVIII
asrning boshlarida
rivoj topa boshladi.
319
Fransuz jamiyatida
M. Volter,
Sh.L.Monteske,
J.Mile bilan
bog‘liqdir.
Mythology
Мифология
Mifologiya Afsonalar
va
asotirlar haqidagi
ta’limot. Qadimda
falsafani manbasi,
materiali vazifasini
o’tagan.
Nationalis
m
Национализм
Millatchilik milliy
mahdudlik
va maqtanchoqlikni
targ‘ib va tashviq
qilishga
asoslangan, o‘z
millati kuch-
qudrati va
salohiyatiga chuqur
ishonch va o‘zga
millatlarga
ishonchsizlik ruhi
bilan yo‘g‘rilgan
nazariya va
amaliyot
Monotheis
m
Монотеизм
Monoteizm
(yunon. Monos –
yakka, yagona,
theos – xudo) –
yakkahudolikka
asoslangan diniy
e’tiqod.
Islamic
theologists
Mutakalli
min
Мутакаллимиты
Mutakallimlar kalom
ilmi
vakillari, ularning
eng mashhurlari,
Abul Hasan al-
Ash’ariy va Abu
Mansur al-
320
Moturidiy as-
Samarqandiydir.
Islamic
theologists
Мутазилиты
Mu’taziliylar
(arabcha – ajralib
chiqqanlar,
uzoqlashganlar)
Islomda ilk ilohiyot
oqimlaridan biri
bo‘lib, diniy hukm
va aqidalarni aql
doirasida qabul
qiluvchilar.
Metaphysi
cs
Метафизика
Metafizika Tabiatdan
oldin,
birinchi falsafa
ma’nosida ham
qo’llaniladi.
Method
Метод
Usul
Usul
haqidagi
ta’limot.
Modus
Модусы
Moduslar Narsalarning
sifatlari.
Monads
Монад
a Monada
Birlamchi
asoslar,
ruhiy
substansiyalar.
World of
substances
Мир
вещей
Narsalar
dunyosi
O’tkinchi, yo’q
bo’luvchi,
o’zgaruvchan
dunyo.
Philosoph
y of theory
Теоретический
философия
Nazariy falsafa Ibn Sinoning fanlar
tasnifiga ko‘ra,
metafizika (oliy
fan), matematika
(o‘rta fan) hamda
tabiat haqidagi fan
– tabiatshunoslik
(pastki fan)dan
iborat ilmlar
majmui.
Nirwana
Нирвана
Nirvana buddaviylik
321
ta’limotiga ko‘ra,
azaliy karma
iplaridan xalos
bo‘lish va abadiy
ruhiy xotirjamlik.
Norito
Норито
Norito Qadimgi
Yaponiyadagi
sintoistik e’tiqod
bo‘lib, u duo
ifodalarini o‘qish,
qurbonliklar
(guruch, sabzavot,
baliq) keltirish bilan
bog‘liqdir.
Prophecy
Пророчество
Nubuvvat
payg‘ambarlik,
ilohiy xabar –
vahiy orqali Alloh
yer yuziga o‘z
elchisini yuborib,
insonlarni
zalolatdan
qutqarishi.
Relativity
Относительност
ь
Nisbiylik Hamma
narsa
o’zgaruvchan,
oquvchan
xususiyatga ega,
sukunat esa
vaqtinchalik,
nisbiydir.
Neoplatoni
sm
Неоплатонизм
Neoplatonizm
Yangi
aflotunchilik, ellin
davrida rivojlangan
oqim.
Acsidensy
Акциденция
Oraz
aksidensiya,
narsa
va hodisalarning
muhim bo‘lmagan,
tasodifiy,
322
o‘zgaruvchan,
ahamiyatsiz
xossasini bildiradi.
Conscious
ness
Сознательность
Onglilik
Onglilik
bu
hodisalarning
yuzaki qismidir.
Bizning butun
tashqi, ichki
taassurotlarimiz,
hissiyotlarimiz
ongimiz tomonidan
anglanadi. Ular
ichki ruhiy xolatlar
bilan bog‘liqdir.
Progress
Прогресс
Progress
Taraqqiyot
haqidagi ta’limot.
Pantheism
Пантеизм
Panteizm
(yunon. ran –
hamma, theos –
xudo) – tarixan
shakl–langan
falsafiy ta’limot
bo‘lib, u xudo bilan
tabiat bir–biriga,
tamoman, mos
bo‘lib tushadi, ular
aynan birdir, ularni
bir–biriga qarama–
qarshi qo‘yish
falsafiy tafakkur
rivojiga putur
yetkazadi, deb
da’vo qiladi.
Pacifism
Пацифизм
Pasifizm
hech narsaga ozor
bermaslik tamoyili.
Purans
Пураны
Puranlar
Hinduizmni
o‘rganishning eng
dastlabki
323
manbalaridan biri
bo‘lib, ular turli
rasm-rusumlar va
mifologik syujetlar
kiritilgan asardir.
Rationalis
m
Рационализм
Ratsionalizm Bilishda
aqlni
rolini oshirib
ko’rsatuvchi
ta’limot.
Rationality
Рациональность
Ratsionallik
Kantdan
Gegelgacha
bo’lgan yo’l - bu
insonning tanqidiy
baholovchilik
qobiliyati sifatida
tushunilgan oliy
aqlning gegelcha
«ilohiy» aql
aqidasiga o’rin
bo’shatib berishi
yo’lidir.
Regress
Регресс
Regress
Orqaga
ketish.
Renaissan
ce
Ренессанс
Renessans
Uyg‘onish
davri.
Revolution
Революция
Inqilob
(lotin. "revolutio" –
to‘ntarish, burilish)
– tabiat, jamiyat
yoki bilish
jarayonida biron–
bir narsa, hodisada
sodir bo‘ladigan
chuqur sifat
o‘zgarishi va
rivojlanishni
ifodalaydigan
tushuncha.
Sallimkha
Саллимхакп
-
ха
Sallimxakp-xa o‘rta
asrlarda
324
kpha
Koreyadagi
neokonfusiychilik
yo‘nalishlaridan
birining nomi.
Sati
Сати
Sati
Hindistonda
beva
qolgan ayolni
erining jasadi yon–
dirilayotgan
gulxanda birga
yondirilishi
marosimi.
Satory
Сатори
Satori
yaponcha
so‘z
bo‘lib, ichki tuyg‘u
bilan tushunish,
yoritilish lahzasini
anglatadi.
TwaddleV
erbiage
Пустословие
Safsata
noto‘g‘ri
hukmlar,
boshqalarni aldash,
yolg‘onni
isbotlashga
qaratilgan sofizm,
paralozimlar.
Swadeshy
Свадеши
Svadeshi
Hindiston
Milliy
Kongress
Dostları ilə paylaş: |