Microsoft Word шфмт ў?ув ?ўлланма verstka doc
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 27-rasm. Buddaviylik ramzi
195 bilan hamroh bo‘lib, undan qutulish – “axloqiy amalning sakkiz a’zoli yo‘li”ni tushunishga olib boradi. Buddaviylik moddiy va ruhiy dunyolar yagonaligini ta’kidlaydi. Buni ta’kidlash madxyaliklar falsafa maktabi namoyondalari tomonidan tizimga solib ishlab chiqilgan. Buddaviylikning ikkinchi jihati, ya’ni bilishning yo‘llari haqidagi ta’limot yogacha usulda mushohada qilishning sub’ektiv-g‘oyaviy usuli bilan bog‘liqdir. Buddaviylik ruhning mavjudligini, ya’ni inson ichidagi alohida ruhiy mohiyatni inkor etadi. Buddaviylik aqidasidagilar inson shaxsining moddiy va ruhiy xususiyatini tashkil etuvchi besh guruh unsurlardan tashqarida alohida mavjud bo‘lgan atmanni inkor etadilar. Bu besh unsurlar quyidagilar: 1) ong, 2) tasavvurlar, 3) his-tuyg‘u, 4) karma kuchlari, 5) inson tashqi sezgilari. Ushbu sxemada qandaydir o‘zgarmaydigan, abadiy ibtidoga o‘rin yo‘q. Sabab oqibatdan oldin keladi. Inson shaxsi, dunyodagi barcha narsalar kabi o‘n ikki a’zoli “sababiy tug‘ilish” ifodasida mujassamlashgan sabab va oqibat qonuniga bo‘ysunadi. Mavjud insoniy hayot – faqat ilgarigi mavjudlikning xulosasidir, xolos. Ong yerdagi hayotning “shaxsiy oqimi” orqali oqib, o‘rtadagi holatlar orqali va undan keyin keladigan yangi qayta tug‘ilish bosqichlarini bosib o‘tib, har lahzada o‘z mazmunini o‘zgartirib turadi. Ushbu abadiy tashkil topish ko‘pincha qadimgi hind falsafiy adabiyotidagi chirog‘ shu’lasiga o‘xshatiladiki, undagi yonish va o‘chish jarayoni to‘xtovsiz davom etib, doimiylik tasavvurini tug‘diradi. Namoyon bo‘lmagan borliq, ya’ni nirvanaga mansublik esa, chirog‘da shu’laning o‘chishiga qiyoslanadiki, undagi yog‘ ta’mini tamom bo‘lgani sababli, u o‘chadi. Ammo o‘chgan shu’la, yo‘qolgan o‘t emas, balki boshqa holatga o‘tgan shu’ladir. Buddaviylik dialektikasi bo‘linib turuvchi oqim tushunchasini ishlab chiqqan. Mamlakat sharqida “Katta jamoa” tarafdorlari yig‘ildilarki, ular maktabini Mohayana (“Katta arava” yoki najotning “keng yo‘li”) deb atadilar. Qolgan maktablar Xinoyana (“Kichik arava”) nomini olgan. 196 Ashoka (er. ol. III asr) va Kushonlar (II-III asrlar) davrida buddaviylik Hindiston hududlaridan tashqariga chiqqan. II va III asrlarda buddaviylik Andxra imperiyasida hukmron mavqega ega bo‘lgan. IV- V asrlar davomida buddaviylik falsafasi hind madaniyatining barcha sohalariga kirib borgan. V asrning birinchi yarmida shoh Kumaragupta I Nalandada buddaviylik universitetini ta’sis etgan. Bu universitet keyinchalik xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan 58 . I-V asrlar davomida to‘rtta asosiy falsafa yo‘nalishi uzil-kesil tashkil topgan edi: vaybxashika, sautrantika, madxyamika, yogachara. Keyingi vaqtda tashkil topgan vidjnyanavada-yogacharlar orasida Dignava va uning izdoshi Dxarmakirti tomonidan ishlab chiqilgan buddaviylik mantig‘i va bilish nazariyasining kelib chiqishi muhim voqea bo‘ldi. Dxarmakirtining “Pramanavartika” asari Hindiston, Xitoy, Tibet, Mo‘g‘uliston va Yaponiya falsafiy adabiyotini boshlab bergan edi. Gupta davrining oxiri va ayniqsa Pala sulolasi davrida (VIII-IX asrlar) buddaviylikning ta’siri zaiflashgan edi. Nalanda universitetining inqirozga yuz tutishi buning natijasi edi. Buddaviylik va braxmanlikning yaqinlashishi yangi din bo‘lgan hinduviylikning paydo bo‘lishiga olib keldi. Hindistonda o‘z hukmronlik mavqeini yo‘qotgan buddaviylik Seylon, Birma, Xitoy, Yaponiya va boshqa mamlakatlarga keng yoyildi. Buddizm turli milliy va diniy an’analar bilan kelishuvchanligi sababli ko‘p millatlar tomonidan keng qabul qilindi. Buddizm hayotning barcha sohalari: diniy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy qatlamlariga kirib bordi. Buddizmni din yoki falsafa, mafkura yoki madaniyat qoidalari to‘plami yoxud hayot tarzi deb baholash mumkin. Ayni kunda bu dinga e’tiqod qilib kelayotgan Sharq mamlakatlaridagi buddizm ta’limotini o‘rganish u yerdagi siyosiy- iqtisodiy, ma’naviy madaniyatni tushunishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bu davlatlarda ushbu dinga e’tiqod qiluvchilar nazarida buddizmning qoida va an’analari markaziy hukumat qonunlaridan ko‘ra ustunroqdir, tabiiyki, buning zamirida uning potensial kuchi yotadi. Buddizm qadimiy hind diniy-falsafiy ta’limotlari asosida vujudga kelgan, o‘ziga xos nazariyot va amaliyotdan iborat bo‘lgan 58 William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 44 197 diniy tizimdir. Budda yangi diniy qonun- qoidalar, rasm-rusumlar ishlab chiqmagan, balki har bir inson tug‘ilish va o‘lim mashaqqatlaridan qutulishi uchun amal qilishi lozim bo‘lgan bir necha ko‘rsatmalarni ishlab chikdi xolos. Uning ta’limoti insonning xayolida, ishlarida va o‘zini tutishida samimiy olijanoblik g‘oyasini ilgari suradi. U vedalardagi gunohsizlik ta’limotini inkor qildi, hayvonlarni vahshiyona qurbon qilishni qoraladi, varna (kasta) tizimini va undagi ruhoniylarning boshqalardan ustunligini inkor qildi. Budda ta’limotining asosida «hayot — bu azob-uqubat» va «najot yo‘li mavjud» degan g‘oyalar yotadi. Buddizm ta’limotiga ko‘ra, inson o‘ziga xos mavjudot bo‘lib, tug‘iladi, o‘zini-o‘zi halok qiladi yoki qutqaradi. Bu g‘oyalar Buddaning ilk da’vatida ta’birlangan to‘rt haqiqatda o‘z ifodasini topgan. Birinchi haqiqat — «azob-uqubat mavjuddir». Har bir tirik-jon uni boshidan kechiradi, shuning uchun har qanday dunyoviy hayot — qiynoq, azob-uqubatdir. Tug‘ilish — qiynoq, kasallik — azob, o‘lim — kulfat, qiyinchilikka duch kelish — mashaqqat, ayriliq — ezilish, orzu- havasga yetolmaslik — uqubat. Dunyo tuzilishining asosiy qonuni bir-biriga bog‘likdik. Hech bir narsa ma’lum sababsiz yaralmaydi. Lekin har bir hodisa yoki harakatning birlamchi sababini aniqlash mumkin emas. Shuning uchun buddizm dunyoni shu holicha qabul qilishga chaqiradi. Buddizm ta’limotiga ko‘ra, har qanday narsa yoki hodisa, u xoh moddiy, xoh ma’naviy bo‘lsin, dharma (element)lardan tashkil topgan. Ular o‘z xususiyatiga ko‘ra harakatsiz bo‘lib, dharmalarni qo‘zg‘atuvchi kuch insonning xayol va so‘zlaridir. Ob’ektiv haqiqat bu doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi dharmalar oqimidir. Harakatdagi dharmalar o‘z mavjudligining besh shakli — tana, sezgi, his-tuyg‘u, harakat, anglashni yaratadi. Mazkur besh shakl insonni tashkil qiladi. Inson ular yordamida yashaydi, borliq bilan aloqada bo‘ladi, yaxshi yoki yomon ishlarni bajaradi. Besh elementning o‘zaro mavjudligi insonning o‘limi bilan barham topadi. Insonni tashkil Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|