B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
66
—
2. H r bir dild cüml dilin öz
daxili qrammatik qayda-qanun-
lar sas nda yaran r v qrammatik c h td n formala r;
3. H r bir cüml bitmi bir fikri ifad edir;
4. Cüml ad t n müxt lif sözl rin birl m sind n v bir
sözd n ibar t olur.
Cüml nin dild h miyy ti böyükdür. Dild kiçikd n böyüy
q d r bütün vahidl r, y ni s sl r, sözl r, söz birl m l ri cüml d
toplan l r. Buna gör d b z n bel deyilir ki, cüml dild olan
bütün fakt v hadis l rin yekunudur. Ona gör d cüml dilin
bütün sah l rinin – fonetika, leksikologiya,
frazeologiya, morfolo-
giya, sintaksis v üslubiyyat n öyr nilm si üçün laz m olan bütün
faktlar ver bilir. Buna gör b z n do ru olaraq bel d deyirl r:
Cüml el dilin özüdür.
Cüml nin lam tl ri. Cüml nin cüml olmas üçün a a dak
lam tl r vacibdir:
1.
Bitkinlik;
2.
Predikativlik;
3.
ntonasiya;
4.
Modall q.
1.Bitkinlik. B z n bitkinliyi cüml nin lam tl ri s ras na daxil
etmirl r. Lakin n z r almaq laz md r ki, bitkinlik cüml üçün
birinci d r c li lam tdir. Bütün t l bl rin v qaydalar n sas nda
bitkinlik durur. Bitkinlik anlay n nisbi m nada ba a dü m k
laz md r. Çünki h r bir cüml h yat h qiq tinin yaln z bir an n , bir
c h tini, bir detal n ks etdir bilir. Buna gör d qeyd edirl r ki,
cüml nitqin elementi, hiss sidir. H r bir hadis , m s l , mövzu
haqq nda
daha trafl , daha tam, daha bitkin m lumat verm k üçün
bir yox, rabit li kild bir çox cüml l rd n istifad etm k laz m
g lir. M s l n:
Oldu um ota n qap s ndan azca aral divar n
dibind bir su kran vard , h y tin bütün sakinl ri bu krandan
istifad edirdil r. H tta, h l m nim tan mad m qon ular da suyu
g lib bizim h y td n apar rd lar. Ad t n dar xan adamlar p nc r
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
67
—
önünd dayan b bay ra baxma çox sev rl r... M n d ç rçiv l ri
göy r ngl boyanm p nc r nin önünd durub h y timiz suya
g l nl r tama a edirdim, ya da uzun-uzad x yallara dalaraq
k ndimizi xat rlay rd m... ( libala Hac zad )
Burada yaz ç dörd cüml vasit sil bir t svir vermi dir. Bu
t svird h r bir cüml nin öz pay var. Bü cüml l rin h r biri t k-
likd fikir
ifad etm kl yana , ümumi fikri ifad ed bilmir.
Ancaq yuxar dak m tnd cüml l rin bir-birini izl m si, ard c ll
v ba l l ümumi fikri ifad edir. Ümumi fikir m tnd ki ayr -
ayr cüml l rin bir-birinin ard nca m na v qrammatik c h td n
düzülü ü il yaran r. N tic d h r bir cüml d ki fikir bitkinliyi
tamamlanm , ümumi fikrin yaranmas na xidm t edir. Dem li,
cüml d ki sözl rin mü yy n qaydalar sas nda birl m si, y ni
h m m na, h m d qrammatik c h td n laq l nm si vacib
oldu u kimi, ayr -ayr cüml l r aras nda m na v qrammatik
laq nin olmas da vacibdir. Bel ki, m na v qrammatik c h td n
laq si olan cüml l rd n biri dig rini izah edir, ayd nla d r r.
Cüml nin lam tl rind n olan bitkinlik üçün, daha do rusu,
bitkinliyin yaranmas üçün bir s ra vacib c h tl r vard r:
a) Cüml d ki
sözl r h m m na, h m d qrammatik c h t-
d n bir-biri il laq l nm lidir, biri dig rini izah etm li, ayd nla -
d rmal d r. Bel olduqda cüml yaran r v h min cüml bitmi bir
fikir ifad edir.
b) Cüml nin yaranmas üçün sas sözl rd n (müst qil m -
nas olan, cüml üzvü olan sözl rd n) v yard mç sözl rd n ( sas
sözl rin laq l nm sin xidm t ed n qo ma, ba lay c , dat, nida
v s.) istifad olunur. Cüml nin yaranmas nda i tirak ed n sas
sözl r
sas vasit l r, yard mç sözl r is
yard mç vasit l r de-
yilir. sas vasit l r olmasa, cüml d fikir ifad oluna bilm z, yar-
d mç vasit l r olmasa, cüml d ki sas
vasit l r laq l n bilm z,
cüml d ki fikrin kim v n y aid oldu u üz ç xmaz.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
68
—
c) Cüml nin qurulmas üçün dilin qrammatik qurulu unun
qayda-qanunlar mühüm rol oynay r. H r bir dilin öz qrammatik
qurulu u v buna uy un qayda-qanunlar vard r. Ona gör d
cüml l rin h r biri dilin öz qrammatik qayda-qanunlar sas nda
qurulur. Bu bax mdan qrammatik qurulu v qrammatik qayda-
qanunlar h r bir dilin milli orijinall n qoruyub saxlay r. Yeri
g lmi k n onu da qeyd ed k ki, qrammatik qurulu v qrammatik
qayda-qanunlar dil yarand günd n yaran r v dili tarix boyu
izl yir. Qrammatik qurulu un v qrammatik qayda-qanunlar n
d yi m si olduqca l ng v yava gedir. Ona gör d dilimizin
müxt lif tarixi dövrl rin aid eir, n sr parçalar ndak cüml l rd
qrammatik
qurulu un t l bl ri, dem k olar ki, eynidir. Yaln z f rq
üslub bax m ndan olur. M s l n, Füzulinin, X tainin, M. .Sabi-
rin, S.Vur unun v dig rl rinin yarad c l buna yani misald r.
ç) Bitkinlik üçün n vacib c h tl rd n biri kamillik, mük m-
m llikdir. Kamillik, mük mm llik is bitmi bir fikri ifad ed n
cüml d olur. Geni m nada mür kk b sintaktik bütövl rd ,
m tnl rd özünü göst rir.
d) Bitkinlik üçün rabit li nitqin bir vahidi olan cüml nin s r-
h dl nm si d vacibdir. Bel ki, cüml yaz da nöqt , üç nöqt ,
sual i ar si, nida i ar si v s.-l s rh dl nir. M s.:
Çox da iri ol-
mayan yara ql bir h y td balaca bir otaq kiray l mi dim.
( .Hac zad )
mtahan ver rk n m nd m l g lmi sevinc az
sonra qar dak imtahan n yaratd çox q rib bir qorxu il v z
olunub gedirdi... ( .Hac zad )
M n Sad a dedim: – Ad , zal m
balas , öz leyhin d l çal rsan? Xo un g lir? ( .Hac zad )
Da-
yan! – dey dris a , za l , al qan boyda z rif qara tapançan
alvar n n dal cibind n ç xar b H s nzad y sar tu lad .
( .Hac zad )
2. Predikativlik. Predikativlik d cüml nin formala mas n-
da mühüm rol oynay r. Lakin predikativliyin nec formala mas
bar sind müxt lif fikirl r var. ks riyy tin fikri bel dir ki,
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
69
—
predikativlik cüml d sözün bir-biril laq l nm si yolu il v
xüsus n, cüml nin sonunda g l n x b rd öz ksini tap r.
Cüml nin lam tl rind n olan predikativliyin yaranmas bir
s ra vacib c h tl rl ba l d r. H min vacib c h tl rd n b hs etm z-
d n qabaq
predikativlik sözünün izah n verm yi h miyy tli he-
sab edirik.
Predikativlik sözü lat n m n li
predikat sözünd ndir.
Predikat sözü m ntiqd v qrammatikada i l n n sözdür. M ntiq-
d “hökmün
obyekti haqq nda deyil n fikir, m ntiqi x b r”, qram-
matikada is “x b r” m nas ndad r. Dem li, qrammatikadak predi-
kativlik el x b rlik dem kdir. Predikativliyin (x b rliyin) ya-
ranmas is bir s ra vacib c h tl rl ba l d r. Onlar a a dak lard r:
a) Predikativlik dedikd sözl rin v sözün hadis , proses,
varl q v s. haqq nda m lumat verm k imkan n z rd tutulur.
Bel ki, burada h r hans bir hadis haqq nda m lumat verilir. Bu
zaman h min hadis y (proses , m s l y , varl a v s.-y )
münasib t bildirilir. Münasib t zaman bir ey ya t sdiq, ya da
inkar olunur. Bel likl , h qiq t münasib t predikativliyin
yaranmas nda mühüm rol oynay r.
b) Predikativliyin yaranmas üçün sözl rin qrammatik
qayda-qanunlara uy un düzülü ünd n, qrammatik qayda-
qanunlara uy un laq l nm sind n çox ey as l d r. Bu zaman
münasib ti üz ç xarmaq üçün, bir eyin t sdiq v ya inkar
olundu unu bildirm k üçün qrammatik
kateqoriyalardan olan
zaman, xs kateqoriyalar mühüm rol oynay r. M s l n:
Dal as nda dönükl r a köpükdür,
Boz köpük.
Dal alan r n hrt k D d Heyd r –
Atatürk! (X.Rza Ulutürk)
Bu eir parças nda olan söz v birl m l r bir-biri il laq -
l n r k predikativlik yarad r. Predikativliyin yaranmas nda zaman v
xs
kilçil ri n sas ifad vasit si olur. N tic d mü yy n
m lumat veril bilir. Bu eir parças zaman v xs kilçil rind n