Dialektik coğrafiya
91
Fikrimizcə, dayanıqlı inkişaf
çərçivə-
sində = iki dalğa modeli: əsas və nisbi
dalğalar aktivlik göstərir. Əsas dalğalar
dayanıqlı inkişafının bazası hesab edilir.
Nisbi dalğalar isə müvəqqəti dalğalardır.
vaxtda, informasiya cəmiyyətinin reallıqlarını moderləşmə “reaksiyası” ilə
əvəz edilməyə başlanmışdır. Bu mənada yeni yanaşmalar çərçivəsində
Z.Bje-
zinskinin “Texnotop era” terminin adekvat təsəvvürü meydana gəlmişdir. Mü-
asir elmi düşüncə tərzində “Vahid sivilizasiya” nəzəriyyəsi özünəməxsus yer
tutur. Bu nəzəriyyənin elmi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dünya ölkələri libe-
rallaşma yolu ilə gedərək belə bir quruluşa nail olduqda,
vahid cəmiyyətin
sivilizasiyasına çevriləcəkdir.
Cəmiyyətin revalyusion inkişafının təhlilinin faktoru göstərir ki, dalğa nə-
zəriyyəsinin tədbiqi ilə əlaqədar olaraq qlobal inkişafının hər hansı bir dəyişik-
liyində müəyyən əhəmiyyətli informasiyalar mövcuddur. Bu nəticə əsasında
eyni zamanda özü də cəmiyyətin müəyyən inkişafının informasiyasının kodla-
rını yaradır. Bu kodlar eyni zamanda cəmiyyətin davamlı inkişafının səviyyəsin-
də iqtisadi və sosial sistemində müəyyən struktur keyfiyyətlərini aktivləşdirir.
Minilliklər ərzində mövcud ol-
muş sivilizasiyanın aqrar dalğası
cəmiyyətin inkişaf müxtəlifliyinə
baxmayaraq, təkamül proseslərinin
xarakterlərini
özündə birləşdiril-
məsi ilə fərqlənmişdir. Elmi mən-
bələrə görə inkişafın aqrar dalğasının formalaşması ilkin olaraq real dünyanın
dərk edilməsinin və reallaşmasının fəallığı kimi meydana gəlmişdir.
Qlobal inkişafın dəyişkənliyi və yaxud sivilizasiyanın industrial dalğası əv-
vəlki epoxa dalğasından fərqli olaraq elmtutumlu, resurstutumlu sənaye struk-
turlarının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Bu da insan yaşayış tərzində dəyiş-
kənlik yaratmış və innovasiya iqtisadi inkişafının rasional xətləri önəmə gəti-
rilmişdir. Sivilizasiyanın industrial dalğası qlobal dəyişkənliyinin yeni mərhə-
ləsinin baş verməsi ilə seçilir. Tədbiqi texnoloji innovasiya konsepsiyalarının
yaranması səbəbindən qloballaşan industrial epoxasında inkişaf etmiş ölkələr
müasirləşmişlər. İnkişaf etmiş ölkələrinin qlobal səviyyədə optimallaşması ilə
əlaqədar ölaraq dünya ölkələri arasında “qütb”ləşmə prosesinin
baş vermsinə
səbəb olmuşdur. Qərb ölkələrinin qloballaşması səviyyəsinə uyğun dayanıqlı
inkişafının “hökmdarlığının”aktivliyi səbəbindən onların sürətlə inkişafının
mərhələsinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur.
XX əsrin ortalarından başlayaraq bərpa edilən enerji mənbələrinin strategiya-
sını təmin edən siyasətinin meydana gətirilməsi, daxili bazarların beynəlxalq ba-
zar sisteminə qovuşması, sosial həyat tərzinin sürətlə dəyişilməsi, nəzəri təfəkkü-
rün praktika ilə üzvi surətdə birləşməsi və s. məsələlərinin aktuallıq səviyyələrinin
variantları radiakal coğrafiya elminin tədqiqatlarında mühüm rol oynamışdır.
Ağazeynal A. Qurbanzadə
92
Yeddinci önəm
Radikal coğrafiya: iqtisadi-sosial inkişafının
informasiya fenomeni
İqtisadi -sosial inkişafının informasiya fenomeni
Elmi məna cəhətdən informasiya – “coğrafi mühit-cəmiyyət”in dialektikası-
nın yanaşma tərzinin məntiqinə uyğun formalaşmış, effektli iqtisadi inkişafının
formalaşmasına xidmət etməsi ilə fərqlənmişdir. Bu prosesin ölkənin iqtisadi
və sosial inkişaf səviyyəsinin tələblərinə uyğun olaraq XIX əsrin ortalarından
başlayaraq struktur sahələrinin ərazi təşkili sistemində informasiya fenomenin
tədbiqi xarakterlərinə çevrilməsinin nəticələri mövcud olmuş və olmaqdadır.
“Fəlsəfi ensiklopedik lüğət”də informasiya anlayışının dörd mənası açıqlan-
mışdır:”...
bilgi, xəbər, məlumat”; “məlumatların alınması prosesində azalan,
aradan qaldıran qeyri-müəyyənlik”; “canlı və cansız təbiətin istənilən obyekt-
lərindəki müxtəlifliyinin inkikası (əksi)”; “idarəetmə ilə bağlı məlumat = sin-
tetik, sematik və praqmatik siqnallar”.
İnformasiya - texnologiya sisteminin yaranması ümumi coğrafiya elminin
fundamentallığnı artırmış və onun tədqiqat prosesnin yeni məzmunla ifadəsini
özündə birləşdirmişdir. Radikal coğrafiya elmi anlayışında informasiya - “mə-
kan-zaman” gerçəkliyində ərazi strukturunun istehsal dəyişkənliyinin fonunda
kəmiyyətin keyfiyyətə keçidin məqsədəuyğun məntiqinə əsaslanır. Məsələ
onunla ölçülür ki, informasiya formalarının təsiri ilə iqtisadi-sosial sahələrinin
strateji məqsədli reallıqlarını müxtəlif mənbələrini
keyfiyyətcə yeniləşdirir və
onun tədqqat “reaksiyası”nın sürətləndirilməsinə xidmət edir.
Klod Elbud Şennon: (ABŞ)
“Rabitənin riyazi nəzəriyyəsi” (1948-ci il) adlı əsəri in-
formasiya elmində yeni eranın başlanğıcının əsasını qoy-
muşdur. Bu səbəbdən də informasiya texnologiyalar el-
minin banisi hesab edilir.
Dialektik coğrafiya
93
İnformasiya və elmi bilik strategiyasının vəhdətinin nəticələrinin əsasında
ölkənin maddi resurs potensialına çevrilir və nəticədə isə ölkənin iqtisadi
inkişafında diversifikasiya struktur sahələrinin şaxələnməsinə səbəb olur. İn-
formasiya resursunun emalı sferasının xüsusi çəkisinin yüksəlməsi, məntiqi
olaraq iqtisadi inkişafının dayanıqlığını artırmaqla yanaşı, strateji məqsədlərə
də xidmət etməsi ilə də fərqlənir. Məntiqi olaraq, ABŞ dövlətinin yarandığı
ilkin mərhələsindən başlayaraq ölkənin informasiya reallıqlarının coğrafiyası
genişləndikcə, onun maddi istehsal sahələrinin aktivliyi artmış və dayanıqlığı-
nın fəaliyyətinin miqyası virtual mühitdə çevrilmişdir.
XX əsrin sonrakı dövrlərindən başlayaraq dayanıqlı “güc” imkanlarına ma-
lik olan ölkələrdə “kreativ informasiya”nın inkişafına
paralel olaraq maddi is-
tehsalın (informasiya istehsalı) qovşaqlarının sərhədlərinin təsiri dairəsi geniş-
lənməyə başlanmışdır. Bu cəhətdən də informasiya xidmətinin coğrafiyası vir-
tual iqtisadi-sosial miqyasının xarakterinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur.
Qlobal informasiya coğrafiyasının indeksi
Elmi araşdırmalarda qlobal informasiya coğrafiyasının əsaslandırılmasında
“qlobal informasiya indeksi” medodiki çərçivəsindən istifadə edilməsi tövsiyə
edilir.
93
Sənaye cəhətdən inkişafa malik olan ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, qlobal
informasiya indeksdən istifadə edilməsi ilkin olaraq optimal iqtisadi-sosial
strukturlara malik olmasını tələb olunur. Təhlillərə strateji baxımdan yanaşsaq,
qlobal informasiya indeksindən kompleks istifatə edən ölkələr dünyanın
iqtisadi-strateji siyasətinin aparıcı dövlətlərinə çevrilmişlər (ABŞ,
Yaponiya,
Almaniya, Fransa və s. ölkələr).
Müasir qloballaşma mühitində formalaşmış iqtisadi informasiya strategiya-
sının coğrafiyası məqsədli olaraq genişlənməkdə davam edir. Bunun nəticəsin-
də informasiya mənbələri - yeni ticarət bazarları, iqtisadi əlaqələr kanalları
iqtisadi informasiyaya malik olan ölkələrinin dayaq mənbələri hesab edilir.
Məsələn, ABŞ dövlətinin ÜDM-də elektron ticarətin payı 15-17% arasında
dəyişilir. Qlobal informasiya indeksi modelinə əsaslanan ABŞ,Yaponiya,
93
Mercinet. com “The Global New Ekonomy Index: a Cyber-Atlas”, 2-nd edition, 2012.
Dünyanın dayanıqlı “güc” qüvvəsinə malik ölkələrin iqtisadi-sosial inkişafının
əsas səbəblərindən biri də dayanıqlı informasiyanın coğrafi strukturlarinin
kompleksliyinə əsaslanmasıdır.