Dialektik coğrafiya
85
dəyəri ondan ibarətdir ki, tarixi inkişafının bütün mərhələlərində Şərq və Qərb
sivilizasiyası arasında qlobal proseslərinin arasında rəqabətin davamlı olaraq
dinamikliyi ilə fərqlənmişdir.
82
Tarixi-coğrafi mənbələrdə nəzəri sivilizasiya dövrləri
83
daha çox hallandı-
rılılır:
Ənənəvi cəmiyyətdə kənd təsərrüfatı, industrial cəmiyyətdə sənaye və post-
industrual cəmiyyətdə əsasən xidmət sferasının coğrafiyası üstünlük təşkil
edir. İndustrial dövrdə “əsas institut”a görə, postindustrial dövr isə “yaradıcı
bilik” kimi fərqləndirilir.
Radikal coğrafiya elmində cəmiyyətin ərazi təşkili problemlərinin araşdırı-
larkən, bir sara məsələlərlə yanaşı, sivilizasiya konsepsiyalarının rasional idrak
formalarından effektli mənbə kimi istifadə edilir. Bu sahədə ilkin olaraq A.To-
yubinin “Lokal sivilizasiyalar” nəzəriyyəsi radikal coğrafiya elmində aktual
mövzu kimi daha çox dəyərləndirilir.
A.Toyubinin nəzəriyyəsində mərkəzi idealogiya - müxtəlif formalaşma
mənbələrinə əsaslanan sivilizasiya ocaqlarını qapalı cəmiyyət anlayışı kimi
təqdim olunur. Onun ideyasına görə sivilizasiyanın təsnifatında din və onun
təşkili forması və ərazi əlaməti kriteriyaları dəyişilmir, sabit qalır, Digər
kriteriyalar isə dəyişkənliyi ilə fərqlənirlər.
Bu kriterayalara adekvat olaraq A.Toyuba əsas sivilizasiya ocaqlarını =
Misir, And, Çin, Minoy, Şumer, Maya, İnq, Ellin, Qərb, Provoslav, Uzaq Şərq,
İran, Ərəb, Hind, Meksikan, Yukatan və Babilistan = fərqləndirmişdir (Ues-
82
Конрад Н.И. Запад и Восток. М.,1972.
83
Бор М.З. История мировой экономики. М.,1998.
A.Toyubi: Böyük Britaniya
Fəlsəfə, tarix, sosialogiya, siyasi elmlərə dair 12 cildlik elmi
əsərləri çap olunmuşdur. Başlıca tədqiqat sahəsi cəmiyyətin
sivilizasiyasına dairdir. O, 21 sivilizasiya “ocaqları”nı müəy-
yən etmiş və təhlillərini aparmışdır.
Ənənəvi cəmiyyət (buraya
kapitalizmə qədərki ) dövr
XVII-XVIII əsrlərdə Qərbi Avropada
formalaşan industrial dövr
XX əsrin ortalarından başlayan posindustrial dövr
Ağazeynal A. Qurbanzadə
86
kott R. bu sivilizasiyalardan
84
14-ünü “ölü” adlandırmışdır). A.Toyubanın fik-
rincə sivilizasiyanın genezisini nə irqi amillə, nə də coğrafi mühitlə izah etmək
olmaz. Sivilizasiya o vaxt formalaşır ki, bunun üçün “neytral” situasiya mey-
dana gəlsin, yəni nə çox pis olmasın və cəmiyyətdə kütləni arxasınca apara
biləcək yaradıcı azlıq mövcud olsun.
85
S.Xanqinqtonun sivilizasiya nəzəriyyəsi çərçivəsidə 8 müasir təsnifatı elmi
mənbə kimi maraq doğurur (Qərb, Pravoslav, Çin, İslam, İndus, Yapon, Latın
Amerikası və Buddist). Elmi mənbələrdə bununla bərabər sivilizasiya mənti-
qinə dair müxtəlif yanaşmalar da nəzəri cəlb edir:
Sivilizasiyalı yanaşma “zəiflərin idealogiyasıdır”, etnik millətçiliyin dünya-
nın güc mərkəzlərinə etiraz formasıdır (İ.Vallerstayn) .
Qərb ölkələrinin müasir tədiqatçıları əsas ağırlıq mərkəzini sivilizasiyaların
müqayisəli tədqiqinə yönəldilir. Bu aspektdən sivilizasiyanın “zaman-məkan”
fərqliliklərinin “genetik ağac”ın sxemnin tərtib edilməyə çalışan tədqiqatlar da
mövcuddur (Hord D.).
Radikal coğrafiya elmində “zaman çoxluğu” anlayışı
Elmi mənbələrdə “zaman çoxluğu” yanaşma metodologiyasına tədqiqatçılar
tərəfindən müxtəlif müstəfindən baxılmışdır. Məntiqi olaraq elmi mənbələrdə
istifadə edilən zaman ideya istiqaməti demək olar ki, coğrafiya elmi tədqiqat-
larda ön planda istifadə edilir. “Zaman çoxluğu” metodologiyasının formalaş-
masında və nəzəri əsaslarla tədqiqatlarda qərb coğrafiya elmi məktəblərində
daha çox təsnifatlar aparılmışdır.
F.Brodelin
86
elmi əsaslarla irəli sürdüyü zaman çoxluğu təhlili metodikası
coğrafiya elmində mühüm məsələ kimi aktual kəsb edir. Onun tədqiqatlarında
irəli sürdüyü zaman və struktur tiplərinin funksional yanaşmasından coğrafiya
və iqtisadiyyat elmlərində geniş istifadə edilmiş və müxtəlif mövzularda oz
əksini tapmışdır.
84
Уэскотт Р. Исчисление цивилизаций. М., 2001 .
85
Тоунби А. Постижение истории. М., 1996.
86
Бродель Ф. Пространство и история. 1994.
Bəşər tarixi = diskret sosial təşkilolma vahidlərinin (sivilizasiyaların)
məcmusudur .
Dialektik coğrafiya
87
Qeyd etmək lazımdır ki, F.Brodelin “Zaman çoxluğu nəzəriyyəsi”nin əsa-
sında Qərbi Avropa ölkələrində formalaşan coğrafiya elmi məktəblərinin təd-
qiqat sahələrində geniş miqyasda istifadə etməklə yanaşı, aparıcı elmi mənbə
kimi əhəmiyyət kəsb etmişdir. “Zaman çoxluğu nəzəriyyəsi”nin orijinallığı
ondadır ki, bu nəzəriyyə sosial, iqtisadi və siyasi proseslərinin təhlilində prin-
sipcə yeni tədqiqatların aparılmasına stimul yaratmasıdır.
F.Brodelin məntiqi ondan ibarətdir ki, zaman çoxluğu nəzəriyyəsini yara-
darkən müxtəlif coğrafi məkan səviyyələri və miqyaslarının qarşıqlı nisbət-
lərinin strukturlarını tədqiqat obyektinə çevrilməsidir. F.Brodelin təklif etdiyi
bir-biri ilə dialektik əlaqələrdə olan iki yeni zaman (temporallıq) tsiklliyi əsas-
landırılmışdır:
1) strukturların tədricən, sadədən mürəkkəbliyə doğru dəyişən temporallığı
tsiklliyi;
2) həmin strukturların daxilində konyuktur tərəddüdlərin temporallığı tsik-
lliyi.
Yuxarıdakı təsnifatının əsasında İ.Vallerstayn
87
tərəfindən = struktur zaman
və tsiklik zaman tipini təklif etmişdir:
1)
struktur zaman tipində - tədricən gedən və uzunmüddətli trendləri özün-
də birləşdirən “böyük miqyasda (uzunluqda)” zaman kəsiyi;
2)
tsiklik zaman – daha sürətli konyunktur ritmlərinin “reaksiyasını” əhatə
edən zaman kəsiyi.
Qeyd etmək məqsədəuyğundur ki, zaman problematikası demək olar ki,
coğrafiya elmi tədqiqatlarının əksəriyyətinin dövriyyəsinə daxil edilmişdir.
Zaman problematikasının dəyərliyi onunla ölçülür ki, bu konsepsiya coğrafiya
elminin metodologiyasında yeni bir ideyalarının yaranmasına səbəb olmuş və
tədqiqatlarda geniş istifadə edilməsidir.
Son dövrlərdə radikal coğrafiya elminin nəzəri zaman çoxluğu ideyasının
təyini və praktiki əlaqələrinin matris termini altında konkret olaraq bir sıra
araşdırmalar, nəticələr yer almışdır.
87
Wallerstein I. Unthinking Social Science.Cambridge: Polity Press,1991.
Fernam Brodel: Fransanın görkəmli elm xadimidir.
Tarixi dövrləşməsi prosesini təhlil edərkən coğrafiya və
iqtisadiyyat elmi faktorlarını əsas mənbə kimi götürmüş-
dür. Zaman çoxluğu nəzəriyyəsini yaratmışdır.
Dostları ilə paylaş: |