Microsoft Word Son redakt?Araz b?y?

sonu  oldu.  Bu  hakimiyy t  formal  olaraq  1925-d k  ran  adlanan  yerd  
sıxılıb qalsa da,  slind  Türk m nçay f lak tind n sonra, Rus v   ngilt r  
ba da  olmaqla  sümürg çi  dövl tl rin  seçimi  olan  Fars  siyas tçil rinin 
qu atmasında
142
 olmu ,  formal  halda  öz  hakimiyy tini  saxlaya  bilmi dir. 
Türk Qacar dövl ti, Türklük kimliyi bilincind n bo almaqla, yava -yava  
Fars  dövl tçilik  sistemin   girmi ,  öz  lil   azınlıqda  olan    Farsçı  panların 
dövl t  olmasına  imkan  yaratdı.  Bu  üzd n,  Türkm nçay  anla masından
143
 
sonraki  dövrü,  Türk  dövl tçiliyind n    Fars    dövl tin   keçid  dövrü  kimi 
d y rl ndirm k  heçd   yalnı   deyildir.  Türkm nçaydan  sonraki 
zamanlarda, Türk Qacar dövl tinin Türk dövl t oldu u il  ba lı h r hansı 
simg si,  aydın  ni anı,  r smi  dil  yazısı,  sosiyal  çıxı ı  v   bir  sözl   Türk 
kimlik  izl ri  olmamı dır.  slin   baxarsaq,  yer  üzünd   tayfa,  sülal ,  din, 
sinif  v   t b q y   dayanan,  imperatorluq  v   xanlıq  t m ll ri  üz rind  
qurulan  dövl tl r   ulusal  dövl t  adı  verm k  do ru  ola  bilm z.  1828-ci 
ild n  b ri  Az rbaycanın  ikiy   bölünm sil   yana ı  ulusumuzunda  fiziks l 
ikiy  bölünm si üz verdi. Bu bölünm nin h man ardından ilk d f  olaraq 
ulus  qar ısında  bir  ölüm-dirim  davası  dayandı.  Ya  yenid n  birl m k  v  
var olmaq, ya ba qaları boyunduru u altında  zilib, aradan getm k!  
 
Ulusun  qar ısında  duran  bu  böyük  sor u  i ar ti,  mill ti  h r k t  
saldı.  Dü m nin  daha  güclü  olması  v   Az rbaycan  Türkünün  daha 
darmada ın  duruma  dü m si,  lb td   ki,  gizli  v   dözümlü  mücadil ni 
m sl h t  görm kde  idi.  Buna  gör ,  mübariz   meydanlarda  deyil, 
yazarların  q l ml rind ,  ulusal  aydınların  yaratdı ı  gizli  örgütl rd ,
144
 
airl rin duy ularında, Qoçaqların saldırısında, ayrı dü mü  ana-babaların 
göz ya larında davam etdi. Ancaq, bu sür c uzantısına baxmayaraq, Bütöv 
Az rbaycan  ideyası  yalnız  .  Elçib yin  1976-cı  il  tutuqlaması  il   siyasi 
düzey   (müst vi)  girdi.  Bütöv  Az rbaycan  deyası,  Türk  ulusçulu unun 
ortaq  dü ünc   sistemini  olu durdu.  Bu  ulusal  ideyanın  m rk zind   ikiy  
bölünmü  ulusumuzun birl m si v  birl ik dövl tin çatısı altında özünü 
qurumsala dırma t m lin  dayandı. 1990-cı ild  neç  yüz il önc d n Türk 
dü m nliyi üz rind  dövl t qurmu  Rus imperatorlu u çökünc , ölk mizin 
                                                 
142
 mühasir sind  
143
 müqavil sind n 
144
 t kilatlanma 

---

 
93
Quzeyi,  Özb kistan,  Türkm nistan,  Qır ızıstan,  Qazaxıstan  v   lav   10 
yeni  cümhuriyy t  özl rinin  ulus-dövl tl rini  qurdular.  T biki,  yeni 
qurulmu   dövl tl rin  özl rin   aid  sorunları  vark n,  dı arıdan  olan 
müdaxil l rin  d   can  sıxıcı  olması  qaçırılmaz  idi.  Bu  arada  Az rbaycan 
üçün  daha  böyük  sorunlar  yolda  idi.  Ba qa  cümhuriyy tl rd n  f rqlı 
olaraq  ölk nin  bölünmü   durumu,  Qaraba ın  erm ni-rus  birlikl ri 
t r find n i al olunması öz dam asını ölk  günd min  vurmu dur.  
 
Sözsüz  ki,  yeni  yaranmı   bir  dövl tin  diplomatik  ili gil rind  
mühafiz kar  davranı ın  hakim  olması  çox  ön mlidir.  Lakin,  demokratik 
bir  toplumda  Sivil  Toplum  Qurulu larının
145
 rolu  heç  d   dövl td n  az 
deyildir. Söz bir ulusun varlı ından ged n halda mill t-dövl t bir sistemin 
ulusa verdiyi g n l alanı v  o alandan  n üst düzeyd  himay  etm yini öz 
d yi m z stratejisi kimi görm lidir. Az rbaycanda g rç k ulus dövl tinin 
yaranması  yalnız  Bütöv  Az rbaycan  Dövl tçiliyi  simasında  olasıdır.  Bu 
üzd n,  bütün  qutsallı ına  r m n,  bugünkü  yarım  hegemon  dövl timizi 
ulusal  dövl t  adlandırmaq  olmaz!  Milli  dövl t  dedikd   ali  hakimiyy tin 
h r hansı bir  xs , xan dana, klana, partiyaya, zümr y  v  ya sinif  yox, 
qeydsiz- rtsiz yalnız mill t  m xsus oldu u v  yalnız mill tin irad sinin 
üstün tutuldu u bir dövl t anlayırıq.  
                           
Sekolar /laik/ dövl t dedikd  dinin dövl td n ayrılmasını, dinin v  
ri tin dövl t i l rin  qarı mamasını ba a dü r k, heç bir toplum dinsiz 
ola  bilm z.  Ancaq  din  toplumun  dövl t  i l rin   qarı mamalı,  heç  bir 
siyas t   al t  olmamalı  v   toplum  düz yind   öz  varlı ını  sürdürm lidir. 
Sosial dövl t dedikd  sosial  dal tin gözl nilm si, bütün v t nda lar üçün 
fürs t b rab rliyi, milli g lirin  dal tli bölünm si, h r k s üçün i , t hsil, 
s hiyy   v   s.  sosial,  iqtisadi,  m d ni  imkanların  yaranması  v   hamının 
insan  kimi  ya aib  rifaha  qovu a  bilm si  m qs dil   demokratik  sistemi 
z d l m d n dövl tin sosial v  iqtisadi h yatda mü yy n nizamlayıcı rol 
oynamasının  g r kliliyini  n z rd   tuturuq.  Hüquq  dövl tini    yalnız 
hüququn hakim oldu u dövl t kimi ba a dü ür. Anayasada t sbit olunmu  
v   Az rbaycanın  q bul  etdiyi  uluslararası  s n dl r   uy un  insan  haqları, 
v t nda   hüquqları  v   azadlıqlarının  qanunla  qorunması,  hakimiyy t 
                                                 
145
 Qeyri Dövl t T kilatların 

---

bölgüsünün  g rç kl m sini  v   m hk m   hakimiyy tinin 
sas 
götürürük.
146
 
 
Az rbaycanda,  Türk  ulusunun  milli  bilincinin  t m lind   bütövlük 
ideyası  dayanmaqdadır.  Az rbaycan  öz lliyin   gör ,  bütövçülükl  
ulusçuluq anlayı ları iç-iç  girmi  termindir. Bu ikisini ayrı-ayrı tanıtmaq 
mümkün  deyildir.  Daha  radikal  anlamla  des k,  Az rbaycanda  bütövçü 
olmayan  mill tçi,  mill tçi  olmayan  is   bütövçü  olamaz!  H r  mill tin 
ya am  sistemind   k sinlikl   bir  birl dirici  ülkü  vardır.  Çünki,  ülküsü 
olmayan bir mill tin hara ged c yi, nec  ged c yi, hardan ged c yi b lli 
olmaz.  El   bu  sl   dayanaraq  Az rbaycan  Türk  mill ti  d   bu  a amadan 
geçm li  v   ulus-dövl t  ideyasına  çatmalıdır.  Sözsüz  ki,  Quzeyin 
istiqlalından  sonra  Güneyin  d   müst qilliyi  mill timizin  günd liyin  
g lm li  v   bütövl m   yolunun  ahdamarına  dönü m lidir.  Güneyin 
dövl ti  olmadan,  Az rbaycanın  ulus-dövl tind n  danı maq  mümkun 
deyildir.  Bir  ba qa  açıdan  baxarsaq,  Az rbaycanda  ulusal  dövl tçiliyin 
milli  kimliyi  k sinlikl   Türklük  v   Türkçülük  t m li  üz rind   olmalıdır. 
Çünki,  Az rbaycan  kimliyi  üz rind   ya ayan  Türkl rl   ba lıdır. 
Göründüyü  kimi,  ulusal  kimlik  ulusa  ba lıdır.  Buna  gör   d ,  n  azından 
Az rbaycan  rtl rind   torpaq  deyil,  mill t  üzr   ideolojik  kimlik  yarana 
bil r.  
 
Bu  arada  Az rbaycan  dövl tçiliyin   m hz  Az rbaycançılıq 
ideolojisi  ver nl r  d   vardılar.  Sözsüz  ki,  h r  hansı  ideolojik  t rifi  kimi 
Az rbaycançılıq ideolojisi d  bir dövl t ideolojisi olaraq özünü t rif etm k 
gücün   malikdir.  g r  dövl tçilik  ideolojisini  dövl t  sisteminin  teorik 
beyini,  dünya  görü ünün  düz nl yicisi,  güc  alanlarının  birl diricisi, 
dövl tin  topluma  ötür c yi  fikir  ba lantısı  v.b..  kimi  b lli  bir  dü ünc  
sistemi olaraq d y rl ndirs k. O zaman Az rbaycan dövl tçiliyinin d , öz 
amacları yönünd  bir ideolojik sahibi olması olduqca do aldır. Bu qonuda 
heç  übh   yoxdur.  Yalnız  var  olan  ideolojik  olqusunun  hansı  payalar 
üz rind   qurulması  dartı ılacaq  bir  sorundur.  H r  dövl tin  b lli 
t m ll rd n  olu an  idar çilik  sistemi  vardır.  Bu  idar çilik  sistemi  ist r-
ist m z bir ideolojik t m l  dayanmaqdadır. Bu ideolojik daya ın ölk d n 
                                                 
146
 .(Bütöv Az rbaycan Birliyinin M ramnam si kitabi, Bakı, 2004, s 60-61). 

---