Microsoft Word Son redakt?Araz b?y?

ç kil n r siml r, insan toplusunun m d nil m si il  ba lı ilkin tapıntıları 
l  vermi dir. Bir az sonra Urmu bölg sind  yerl
n H s nli t p sind  v  
ayrı-ayrı  arxolojik  t sbitl rd n  ld   olunan  bilgil r   gör ,  Az rbaycan 
Türkl rinin ilk m d ni toplumlardan olması k sinl mi dir. M.Q 3 v  4-cu 
minillikl r  dayanan Urmu Gölu yaxasındaki Aratta kültür bölg si, T briz, 
Akbatan
137
,  Mu an-Savalan  v   Zaqros  da ları  arasında  yayılan  Qutti-
Lullubi  dövl tl ri,  X z r,  Azaq,  Van,  Göyc   göll rinin  yaxasında  ilk 
dövl tl r  quran  skitl r,  Orartolar,  Hittitl r  kimi  m d ni  toplumlar  v  
zaman  sür cind   Türk  dilli  xalqların  m rk z  dövl ti  olan  Manna 
hakimiyy ti öz yüks k m d niyy ti v  kifay t q d r dövl tçilik sistemil  
m hz  bugünkü  Az rbaycan  Türk  m d niyy tinin  anası  olmu durlar. 
Mannalar, do anı  ziz sanmı lar. Gün i, ayı qutsal bilib, do a olaylarına 
tanrı  lam ti  kimi  yana mı lar,  saraylar  dikmi ,  tikintil ri  üçün  inc   l 
i l rind n  istifad   etmi   v   Elamlar  t r find n  qurulan  mix  cizgil rini 
i l tmi ,  geni l tmi dir.  El   Mannalar  zamanından  oda  qutsal  gözüyl  
baxmaq  n n sinin  Mada  zamanında  Z rdü tliyin  geni   yayılmasına  v  
Mad dövl tinin r smi dini olmasına n d n olmu dur.
138
  
 
Mannalar, qon u dövl tl r  elçi gönd rmi , onlarla mal v  heyvan 
alı veri ini  geni l ndirmi   v   bölg d   barı la  ya amaq  yolunda  dostluq 
körpül ri  qurmu durlar.  Mannalar  öz  yaxın  qohumları  olan  Elamların 
z yifl mi   durumuna  sahib  çıxaraq,  hücümçü  qon uların  da  qar ısında 
savunma gücünü saxlamı dırlar.  ski dövl tçilik v  uyqarlı a malik olan 
Az rbaycan  Türkl ri  Makedoniyalı  sk nd rin  M.Q  4-cü  yüzilliyin 
sonlarında    Fars    kök nli  h m nl r  (H xam ni l r)  dövl tçiliyin   son 
qoyan  zaman,  Madların  bu  sava a  qatılmaması  v   öz llikl   Güney 
bölg l rini  idar   ed n  Atropatena,  Quzeyin,  Da istanın  hakimi  olan 
Albaniya  dövl tl rinin  vahid  bir  stratejik  sasında  sk nd rl   anla ması 
göz   çarpan  ön mli  olay  olmu dur.  sk nd rin  n  zirv   ça ında  v  
bölg nin 
n  g rgin  durumunda  ist r  Quzeyd ,  ist rs   Güneyd , 
Az rbaycanı  özgür  v   sava dan  uzaq  saxlamaq  ba da  Atropaten  özü 
olmaqla,  Türkl rin  böyük  siyas tçi  olmasının  v   m d ni  davranı larının 
                                                 
137
 H m dan, Aybatan 
138
 Od m d niyy tinin Az rbaycanda yayılmasında  n q dim ça lardan petrol v  qaz 
yataqlarının olmasının böyük rolu olmu dur.
 

---

 
87
n tic siydi.  Yen   h min  dövrüd   ir lil mi   v   tam  olaraq  toplum 
düz nl m   v   ruhani  sistem  kimi  yayılan  Z rtü t  dininin  r smi  din 
olmasına rastlanılır.  ski dövrl rd  Az rbaycanın bu h dd  böyüm si v  
orada ya ayan insanların vahid dil v  din  trafında birl m si, formala mı  
bir  ulusal  kültürün  k sin  örn yidir.  Sözsüz  ki,  müst qil  Atropaten  v  
Albaniya  dövl tl rinin  Az rbaycanın  sosial-siyasal  formala masında 
böyük  rolları  olmu dur.  Bu  iki  qarda   dövl t  g r k n  zaman  dü m nl r 
qar ısına  birlikd   çıxar,  dinc  zamanında  is   birg   ya am  alanı 
olu dururdular. El  bu üzd n Az rbaycan  n  ski zamanlardan b ri kültür 
qazanmı ,  birlikd   ya am  biçimi  qurmu   v   bu  birliyi  günümüz d k 
da ımı dır. 
 
M.S  8-ci  yüzillikd   Az rbaycanın 
r bl r  t r find n  basqıya 
alınmasıyla yana ı  r b- slam kültürünün Türk kültürü il  toqqu ması ba  
vermi dir. Bu toqqu ma  sasında qalib t r f olan  r bl rin kültür a ırlı ı 
da  duyulmu ,  islam  idelojisi  Az rbaycanda  yay ınla mı dır. 
r b 
kültürünün  islam  dinil   ba lı  oldu undan  dolayı,  Az rbaycan 
Türklüyünün  kültür  bicimi  d   islamil mi ,  dil,  yazın  v   tarixi  ıddıtli 
basqılarla qar ı-qar ıya g lmi dir. Bu üzd n, bir çox Türk alim, yazar v  
airi  öz  s rl rini  r b  dilind   yazma a  üstünlük  vermi dir. 
r b 
istilasından  sonra,  Qaraqoyunlu,  A qoyunlu,  S f vi,  Af ar  v   Qacar 
dövl tl rinin  i   ba ına  g lm si  tayfa  v   sülal   hakimiyy tl ri  olduqlarına 
gör ,  Az rbaycanda  dövl tçilik  kültürün   böyük  qatqılar  verm mi l r. 
Yalnız  ah  smayil zamanında Az rbaycan m rk zli dövl tçilik sistemil  
tanı   olmaq  olar.  Ancaq  ah  smayilin  Sultan  S liml   qarda   sava ına 
girm si  v   yenilm si  b lk   d   Az rbaycanın  m rk ziyy td n  dü m sinin 
ba lıca  n d ni  olmu dur.  1813  v   1828-ci  ill rd ki  anla malar, 
Az rbaycanın  ya am  biçimini,  ba ımsız  dünya  görü ünü,  bir  mill t  kimi 
yeni  ça   a amasına  keçid  ansını  darma-da ın  etmi dir.  1925-d n  is , 
Az rbaycanın  milli  kimlik  v   Türk  varlı ı  iki  yırtıcı  dü m n  basqısı 
altında yalnızca ölüm-qalım mücadilsi verm y  m cbur qalmı dır. 
 
 
 
 

---

 
Az rbaycan Türk kültür kimlik biçiml nm sind  
elat v  oturaq ya am faktları. 
 
Az rbaycan Türk kültür kimlik bilincinin biçiml nm sind  iki elat 
v  oturaq ya am düzeyinin danılmaz rolunu unutmamaq g r kir. B lli ki, 
n  ntiq zamanlardan bütün Türk q bil l rind  oldu u kimi Az rbaycanda 
da elat v  oturaq ya am sisteml ri yan-yana sürmü dür. Az rbaycan böyük 
bir  yayla  olaraq  özün   öz l  do asıyla  insanların  nec   ya amasını, 
g li m sini  v   qar ılıqlı  il gid   olmasını  da  b lirl mi dir.  Bu  yayla, 
quzeyd n ba layaraq, Güney Qafqazdan ç kilib  ahda ı, Kiçik Qafqazda 
yerl
n Z ng zur, Qapıcıq, Qaraba  da larını orta batıda yerl
n Do u 
A rı,  S rd t,  idan  da larını,  güney  batıda  S h nd  da larını,  güney 
do uda  Qarada ,  Keçiqıran(Bozqu ),  Savalan,  Talı   da larını,  m rk zd  
Qaflan  da ını,  güney  güneyd   is   lv nd  v   G rin  da larını  da  iç r n 
Zagros  sırada ları  kimi  saysız  ucalıqlar  arasında  yerl ir.  400,000  qara 
metr d n  d   geni   alan  olu duran  Az rbaycan  yaylası,  özül  iqlimi,  dörd 
f sil hava çe idi, geni  d r  v  düzl ri v  ucalıqlarıyla, habel  böyük axar 
çayları  v   göll ril   n  ski  zamanlardan  elat  (qı laq-yaylaq)  v   oturaq 
(K nd,  h r v  t xt qapı) ya am sistemin  alı mı dır. 
 
Bütün  adlım  v   tanınmı   tarixçil r   gör ,  Az rbaycan  Türkl ri 
ba qa  Türk  ell ri  kimi  oturaq  ya amla  birlikd   h m  d ,  sür cli  yaylaq-
qı laq  ed n  böyük  insan  toplumu  olmu dur.  Elatlar,  geni   heyvan 
sürül rini  v   habel   özl rini  qı   soyu undan  uzaq  tutmaq  üçün  aran  v  
düzl r  (G nc ,kür,Araz düzl ri, Mil-Mu an, Laçın v.b.) v  yay istisind n 
qorunmaq  üçün  geni   da   t kl rin ,  göy-ç m nl   dolu  obalıqlara 
(Savalan,  S h nd,  Qo qay, ahda ı  v.b.)  yerl irdil r.  B zil ri  bu  ya am 
sistemini köç b ylik v  ya köç rilik adlandırlar. Halbuki, elat m d niyy ti 
yalnız  öz  do ma  torpaqları  içind   olan  f sil  h r k tl nm sidir.  Elatların 
ya adı ı  qı laqlar  geni   alanda  tikili  v   oturaq  formaya  yaxındır.  Lakin, 
yaylaqları çadır v  obalardan olu mu  geni  da  yamaclarıdır.  
 
Az rbaycanda  olan  elatlıqla  köç rilik  sistemi  bir-birind n 
f rql n n  ya am  t rzl ridir.  Köç rilik,  h r  hansı  s b bd n  dolayı  öz 

---