Microsoft Word Sosial 2, 2011. doc
Yüklə 56,15 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2011 UOT 316.3 DİL VƏ MƏDƏNİYYƏTİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ VƏ TƏSİRİ
- ОСОБЕННОСТИ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ И ВЗАИМОВЛИЯНИЯ ЯЗЫКА И КУЛЬТУРЫ Э.Ю.КАСЫМОВ РЕЗЮМЕ
- İNTERFERENCE OF CULTURE AND LANGUAGE E.G.GASİMOV SUMMARY
| 121
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elmlər seriyası 2011 UOT 316.3 DİL VƏ MƏDƏNİYYƏTİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ VƏ TƏSİRİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ Ə.Y.QASIMOV Bakı Dövlət Universiteti eles@box.az Dil və mədəniyyət insanların birgə həyatının məhsulu, həm də tənzimləyici amili olaraq biri-birinə təsir edir. Ümumilikdə, dil proseslərinin mədəniyyətə və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərin dilə şüurlu və yaxud planlaşdırılmamış təsiri sosial-fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli məsələlərdən biridir. Digər tərəfdən, dilin təfəkkür və davranışla əlaqəsi, həmçinin mədəniyyət elementləri və mədəni mühitin insan təfəkkürünə və onun sosial fəaliyyətinə təsirinə olan maraq, dil və mədəniyyət fenomenlərinin qarşılıqlı təsir və müna- sibəti mövzusunun aktuallığına səbəb olmuşdur. Buna görə də, təqdim edilən məqalədə dil və mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqə və təsiri, həmçinin cəmiyyətin mədəni nailiyyətlər sayəsində dilə şüurlu təsiri elmi-nəzəri nöqteyi-nəzərdən araşdırılmışdır. Açar sözlər: dil, mədəniyyət, təfəkkür, intellektual fəaliyyət, sosial həyat
Dil və mədəniyyət iki sosial fenomen olaraq biri-biri ilə sıx əlaqə və qarşılıqlı təsir şəraitində inkişaf edir. Yəni dilin dinamikliyi mədəniyyətin dinamikliyinin göstəricisi və mədəniyyətin dinamikliyi dilin dinamikliyinin göstəricisidir. Dil və mədəniyyət arasındakı bu əlaqə və qarşılıqlı təsir tarixən bir çox alimləri və filosofları maraqlandırıb. Son yüzillikdə bu əlaqə və təsirin tədqiqi zəminində daha ciddi araşdırmaların və nəzəri təhlillərin müşahidə edilməsi mövzunun nə dərəcədə aktual və əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Bu iki fenomenin qarşılıqlı əlaqə və təsiri müxtəlif alimlər tərəfindən fərqli rakurslardan təhlil və tədqiq edilib və hələ də elmi dairələrdə bu tip tədqiqatla- ra göstərilən maraq azalmayıb. Ümumilikdə, “dil mədəniyyəti, yoxsa mədəniyyət dili şərtləndirir” sualı qeyd edilən tədqiqatın və təhlillərin fundamental sualı olaraq hələ də qəti cavabını tapa bilməyib. Bu və digər buna oxşar suallar, həmçinin dil və mədə- niyyətin qarşılıqlı təsir formaları son dövrlərdə daha geniş kontekstdə ciddi müzakirələr və mübahisələrin obyekti olmuşdur. Bir çox funksiya və cəhətlərinə görə oxşar olan bu iki sosial fenomenin qarşılıqlı təsirini izah etmədən öncə, qısaca olaraq dil və mədəniyyətə dair təriflər, yanaşmalar və baxışlara nəzər yetirmək olduqca vacibdir.
122
Mədəniyyət insan vasitəsilə yaranan fenomendir. Başqa sözlə, mədəniy- yət ikinci dünyadır. Mədəniyyət həm birgə həyatın davamı və inkişafının vasitəsi, həm də nəticəsidir. İnsanın həm fiziki, həm də zehni fəaliyyətinin nəticəsi olan mədəniyyət, cəmiyyətin yaddaşıdır. Yəni cəmiyyət üzvləri mədəniyyətə müraciət etməklə müxtəlif fəaliyyət və davranış normalarını mənimsəyib, həyat təcrübəsinə çevirirlər. Bu sosial fenomenə dair verilən tərif və izahlar olduqca fərqli və bəzən ziddiyyətlidir. Müxtəlif elm sahələrinin mütəxəssisləri fərqli yanaşmalara əsasən mədəniyyəti izah və tərif etməyə cəhd göstəriblər. Məhz elə buna görə də, əlaqədar ədəbiyyatlarda yüzlərlə fərqli tərif və izahla rastlaşmaq olar. Bəzi dünya miqyaslı müəlliflər tədqiqat- larında qeyd edərək göstərirlər ki, elə alimlər var ki, mədəniyyətin maddi cəhətlərinə daha çox əhəmiyyət verirlər, digərləri isə mədəniyyətin qeyri- maddi tərəflərinə toxunurlar. Edvard B. Teylor 1871-ci ildə mədəniyyətin klassik tərifini verərək qeyd edirdi ki, “Mürəkkəb bir tam olan mədəniyyətə bilik, inam, incəsənət, mənəviyyat, qanun, ənənə və cəmiyyət üzvlərinin əldə etdikləri bütün bacarıq və vərdişlər daxildir” [1, 197]. Raymon Viliam isə “Mədəniyyət və cəmiyyət” adlı əsərində (1963) “mədəniyyət bütün həyatın obrazıdır” deyir. Ümumilikdə “incəsənət, ədəbiyyat və həyat tərzini əhatə edən mədəniyyət cəmiyyətin, yaxud sosial qrupun mənəvi, maddi, intellektual və emosional baxımdan fərqləndirici xüsusiyyətlərinin məcmusudur” [1, 198]. Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən mədəniyyət insan və onun fəaliyyəti ilə vəh- dətdədir. Yəni mədəniyyət insan fəaliyyətinin məhsulu olan müxtəlif maddi və mənəvi sərvətlərin məcmusu olaraq təhlil edilir. Burada insan fəaliyyəti dedikdə, həm onun fiziki və əmək fəaliyyəti, həm də zehni fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Digər canlılardan (heyvanlardan) fərqli olaraq insan öz ətrafına öz istəkləri istiqamətində təsir göstərərək öz fərdi dünyasını özü formalaşdırır və yaratdığı bu mühitdə öz intellektual və kommunikativ qabiliyyətlərini yüksək səviyyədə inkişaf etdirir. Həmin inkişaf zəminində mədəni təcrübələr yaşanılır, sınaqdan keçirilir və mədəniyyətin bir hissəsinə çevrilir. Deməli, mədəni təcrübələr ilk öncə simvolik-təmsili səviyyədə nəzərdən keçirilir və sonra həyat tərzinə çevrilir. Dil insanın intellektual və kommunikativ bacarıqlarından biri olaraq mədəni həyat üçün təməl zərurəti olan nəzəri fəaliyyət və sosiallaşmanın əsas şərti, dayağı və vasitəsidir. Dil hər bir mədəniyyətin prioritet cəhətlərini əks etdirir. Əslində dil mədəniyyətin əsasını təşkil edir. Mədəniyyətin ötürülməsi, qorunması və qavranılması məhz dilin sayəsində mümkün olur. Dil reallığın sadəcə təsvirini yaratmır, o həm də reallığın özünü formalaşdırır. Dil düşün- mək və insanın ətrafda olanları dərk etməsi üçün əsas vasitədir. Dil və mədəniyyət sahəsində geniş tədqiqatların və “Qafqazda dil və mə- dəniyyət” kimi sanballı əsərin müəllifi olan Kevin Tuite Spir-Whorf fərziy- yəsindən bəhs edərkən belə bir prinsipə diqqəti yönəldir ki, “hər bir insanın dilinin xüsusiyyətləri onun həyatının başqa aspektlərinə də təsir göstərə bilər və biz bu fakta diqqət yetirməliyik” [2, 47]. Kristin Coourdan isə Humboltun
123
dil haqda düşüncələrindən danışarkən ona istinadən qeyd edir ki, “dil düşün- cəni (thought) formalaşdıran orqandır... dil və düşüncə ... biri-birindən ayrıl- mazdır [2, 51]. Spir-Whorf fərziyyəsinə əsasən mədəniyyəti, düşüncəni, insanların dün- ya görüşünü formalaşdıran, şərtləndirən, rəhbərliyi və kontrolu altında tutan məhz elə dilin quruluşudur. Çünki gerçəklər dünyasının qəbul edilməsində və ümumiyyətlə, şüur sistemimizin yaranmasında dil bir süzgəc funksiyasını yerinə yetirir. Bu süzgəc müəyyən hadisələr və əlamətlərin görülməsini asan- laşdırmaqla yanaşı həm də digərlərinin şərh və qəbul etməsinə mane olur. Bir az yumşaq formada desək, dilin quruluşu müəyyən qəbuletmə qəliblərini və düşüncə yönümlərini asanlaşdırır digərlərini isə çətinləşdirir. Müəyyən bir şeyin danışılmasını və düşünülməsini daha mümkün edərək o birilərini daha da mümkünsüz edir. “Dil insanla ona təsir edən təbiətin arasındadır. Belə ki, insanın qavrayış və fəaliyyəti onun dil vasitəsilə ətraf mühit haqqında təsəv- vürlərindən ibarətdir” [3, 117]. Lakin bu məsələyə də diqqət etmək lazımdır ki, dilin quruluşu düşüncə və davranışların determinant amili olmaqdan daha çox müəyyən variant və meylləri özü ilə gətirən amildir. Deməli, dil və mədəniyyət mövzusu həm də düşüncə tarixi ilə sıx əla- qədardır. Alman filosofu Wilhelm Von Humbolt (1767-1835) XIX əsrin əvvəllərində belə bir tezisi müdafiə edirdi ki, “bir birliyin dili ilə o birlikdə yaşayan fərd(lər)in zehni yönümləri arasında o dərəcədə yaxın bağlar var ki, bunlardan birinə dair məlumat əldə etsəniz o biri ilə bağlı məlumatları da tamamilə əldə etmiş olacaqsınız. Çünki dil və zehni fəaliyyət (intellectuality) birlikdə meydana gəlir və formalaşır. Cəmiyyəti dilində görər, dilində anlarıq. Bir cəmiyyətin dili o cəmiyyətin ruhu, ruhu isə dilidir. Bu dərəcədə eyni olan başqa bir şeyi düşünmək həqiqətən çətindir [4, 46]. Humbolt dil və mədə- niyyəti sadəcə qarşılıqlı əlaqə və təsirdə olan iki fenomen kimi deyil, onları köklü bir eyniliyə malik olan iki sosial fenomen kimi təhlil edir. Əslində dil və mədəniyyət arasındakı əlaqəni və təsiri kimsə inkar etmir. Lakin bu əlaqə müdafiə olunmaqla yanaşı, eyni zamanda, mədəniyyətlərin dillər tərəfindən şərtlənib idarə olunduğu tezisi və təsirlənmənin tək istiqamətli olduğu iddiası mübahisələrə gətirib çıxarır. Edvard Sepir (1884-1939) dil, mədəniyyət və ic- timai gerçəklik arasındakı əlaqəyə təkid edir. Onun fikrincə dil ictimai ger- çəkliyi öyrənməkdə müraciət edəcəyimiz rəhbərdir. Çünki insanlar tam ob- yektiv bir dünyada yaşamırlar. İnsanlar üzv olduqları cəmiyyətin ünsiyyət mühitini meydana gətirən müəyyən bir dilin təsiri və nəzarəti altında hə- yatlarını davam etdirir və öz dünyalarını yaradırlar. Ən pis hal odur ki, biz bəzən dilə sadəcə bir adi ünsiyyət və yaxud idrak vasitəsi kimi müraciət edirik. Ümumilikdə dil, idrak, təfəkkür, fəaliyyət-davranış, sosial həyat və mə- dəniyyət arasında olduqca ciddi və inkaredilməz əlaqə mövcuddur. Məhz elə buna görə də antropologiya, psixologiya, mədəniyyətşünaslıq, fəlsəfə, sosio- logiya və linqvistikanın bir-birini əvəz edən cərəyanları və məktəbləri, demək olar ki, hamısı dil, mədəniyyət və cəmiyyət əlaqələrinə münasibət bildirmişlər.
124
Mədəniyyətin inkişafı və mürəkkəbləşməsi ilə dilin inkişafı və mürəkkəb- ləşməsi arasında düz mütənasiblik mövcuddur. Yəni mədəniyyətin dinamik- liyi, funksionallığı və həmçinin mədəni elementlərin arasındakı münasibətlərin mürəkkəbləşməsi həmişə dilin dinamikliyi və mürəkkəbliyi ilə paralel olub. Həmçinin dilin dinamikliyi və inkişafı mədəni dinamiklik və inkişafla paralel olub (bunun əksini də söyləmək olar, yəni bunlardan birinin passivliyyi di- gərinin passivliyindən xəbər verir). Buradan belə bir nəticə də çıxarmaq olar ki, dilin mədəniyyətə və cəmiyyətə təsiri ilə yanaşı bəzən cəmiyyət də dil və onun inkişafına şüurlu olaraq təsir edir. Əlbəttə, bu arada mədəniyyətin inkişafı və cəmiyyətin nailiyyətləri onun şüurlu təsirinə daha çox imkan yaratmış olur. Mədəniyyətin və cəmiyyətin inkişafı nəticəsində yazının mey- dana gəlməsi insanların dilə şüurlu təsir imkanlarını genişləndirdi. Bu təsir “müxtəlif səviyyələrdə və müxtəlif şəkillərdə təzahür edir: 1.
Cəmiyyət dilin inkişaf etməsi və ya tədricən işləkdən qalmasına imkan yarada bilər. 2.
bilər və ya dilin fəaliyyət göstərməsi və inkişafını təmin edə bilər. 3.
Cəmiyyət yazı yaratmaq yolu ilə, dilin orta və ali məktəblərdə tədrisi, müxtəlif cinsdən olan ədəbiyyat nəşri, radio və televiziya verilişlərinin o dildə aparılması yolu ilə dilin sosial funksiyalarını genişləndirmək imkanı- na malikdir. 4.
üslubi sistemlərini təkmilləşdirmək və normallaşdırmaq üçün istənilən məqsədyönlü hərəkətləri həyata keçirməyə qabildir. 5.
xarici dillərdən alınmaları istiqamətləndirmək hüququ vardır. 6.
Dildəki spontan dəyişikliklər də məlum dərəcədə, cəmiyyətin şüurlu təsiri- nə yol verir” [5, 346]. Mədəniyyətlərarası əlaqə və mədəni zəmində baş verən inkişaf (maddi- texniki və mənəvi sahədə) və mədəni mübadilə də dilin inkişafına, onun lüğət bazasının zənginləşməsinə və onun fəaliyyət səviyyəsindəki müxtəlif dəyişik- liklərə səbəb olur. Məsələn, mədəniyyətlərarası əlaqə və mübadilə nəticəsində dillərin lüğət tərkibi dəyişir. “Dillərin lüğət tərkibinin dəyişilməsi ilə müşayiət olunan inkişafın təsirini purizm hadisələrində də görmək olar. Məlum olduğu üzrə, purizm alınma sözlərdən təmizləmə hadisəsinə deyilir” [6, 105]. Təbii olaraq həmin təmizləmə prosesi təmizlənən dildə yeni terminlərin, lüğətlərin yaradılması və alınma sözlərlə dəyişilməsi və nəticədə dilin lüğət bazasının zənginləşməsi ilə sona çatır. Dilin insan təfəkkürünə, onun gerçək dünyasının formalaşmasına, mədə- niyyətə təsirini və həmçinin mədəniyyətin, insan fəaliyyətinin və mədəni münasibətlərin dilə təsirinə dair deyilənləri nəzərə alaraq belə bir sual ortaya çıxır ki; əgər biz “dil reallığın sadəcə təsvirini yaratmır, o həm də reallığın özünü formalaşdırır, həmçinin dil düşünmək və insanın ətrafda olanları dərk
125
etməsi üçün əsas vasitədir” tezislərini qəbul etsək, o zaman iki fərqli dildə danışan insanlar və yaxud digər bir dilin ciddi nüfuzuna məruz qalan cəmiy- yətin üzvləri hansı dildə düşünürlər, onlar dünyanı öz dilləri, yoxsa nüfuzuna məruz qaldıqları dilin vasitəsilə qavrayırlar? Bu suala cavab vermək olduqca çətin və eyni zamanda maraqlıdır. Bu sahədə müxtəlif fikirlər söylənilmiş və alimlər müxtəlif rakurslardan bu problemə yanaşıblar. Məsələn, Gustav Le Bon sivilizasiyanın (mədəniyyə- tin) inkişaf formalarından bəhs edərək onun mədəni zəmində və dil sahəsində könüllü və məcburi mübadilələrin, təsirə məruz qalan tərəfin üzərində effektini izah edərkən yuxarıda qeyd edilən sualları da qismən cavablandırmışdır. Onun fikrincə, tarixən müxtəlif xalqların ən yüksək inkişaf etdikləri sahələri təhlil etdikdə görürük ki, sivilizasiyanın müxtəlif elementlərinin inkişafında parale- lizm əsas şərt deyil və bəzən heç yoxdur (məsələn, yunanlarda ədəbiyyat, romalılarda hərbi quruluş və hüquq, finikiyalılarda ticarət digər elementlərə nisbətən daha çox inkişaf etmişdir). Paralelizmin olmaması, xalqların sosial inkişafı, mədəni mübadilələr, savaşlar və istilalarla əlaqədar olaraq “xalqlar öz sivilizasiyasının elementlərini dəyişir, yeni din, dil, təsisatlar qəbul edirlər... bütün bu zahiri dəyişiklikləri yaxından öyrənəndə, dərhal görürsən ki, bu sözlərin arxasındakı mətləblər yaşayır və dəyişikliyə çox yavaş uğrayır... hətta yazı sayəsində dil möhkəm- lənəndə də, o bir xalqdan başqasına keçirsə, mütləq dəyişir” [7, 84-90]. Deməli, insanlar sonradan qəbul etdikləri sözləri öz düşüncə tərzi və şüuru sistemi daxilində yenidən təfsir edir və onu olduğundan fərqli şəkildə qəbul edirlər. Yəni baxmayaraq ki alınma sözün zahiri quruluşu qorunur, onun daxili dünyası (ifadə etdiyi anlam, yaratdığı effekt və yaşatdığı hisslər) qəbul edənin intellekt bazası, düşüncə tərzi və məqsədindən asılı olaraq dəyişir. Gustav Le Bonun bu fikri hər bir sözün kollektiv səviyyədə “özünəməxsus yenidən təfsiri” kimi (kollektivin hermenevtik davranışı kimi) anlaşılır. Yuxarıda qeyd edilənlərə baxmayaraq dilin nüfuzu və ikidillik problemi hələ də bir çox alimlərin maraqlandığı, tədqiq etdiyi mövzulardan biridir və bu problemlə bağlı qəti bir nəzər söyləmək çox çətindir. Ümumilikdə belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, dil və mədəniyyətin təsiri qarşılıqlıdır və buna görə də, dilin mədəniyyəti, yaxud mədəniyyətin dili şərt- ləndirdiyini söyləmək olmaz. Bu həm də cəmiyyətin sosial və texnoloji cə- hətdən inkişafı nəticəsində dilə təsir imkanları ilə əlaqədardır. Yəni mədəniy- yətin məhsulları dilə təsir imkanlarını genişləndirib. Dil, mədəniyyət, təfəkkür, davranış və sosial fəaliyyətin bir-biri ilə ciddi əlaqəsi və bunlar arasındakı təsir üsulları həmişə sosial fəlsəfənin aktual mövzularından biri olub və olacaq. Çünki cəmiyyətin inkişafı qeyd edilən münasibət və təsir üsullarını və nəticə- lərini daima dəyişdirir. Həmin dəyişiklik isə yeni tədqiqatların aparılmasına zərurət yaratmış olur.
126
ƏDƏBİYYAT 1.
İb Bondebjerg and Peter Madsen, Media, Democracy and Europan Culture, Briston, 2008, İntellect, p. 362. 2.
Cambridge University Press, p. 310. 3.
Afaq Rüstəmova. Sosiolinqvistikanın fəlsəfi problemləri. Bakı: Adiloğlu, 2005, 200 s. 4.
Wilhelm Von Humboldt, On language: the diversity of human language – structure and its influence on the mental development of mankind, Translated by Peter Heath, Cambridge, 1988, Cambridge University Press, p. 296. 5.
Əbülfəz Rəcəbli. Sosiolinqvistika, Bakı: Nurlan, 2004, 520 s. 6.
Ağamusa Axundov. Ümumi dilçilik – dilçiliyin tarixi, nəzəriyyələri və metodları. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 280 s. 7.
2006, 327 s.
ЯЗЫКА И КУЛЬТУРЫ Э.Ю.КАСЫМОВ РЕЗЮМЕ Язык и культура являются плодом совместной деятельности людей и регулирую- щим фактором в системе общественных отношений. Проблема взаимодействия языка и культуры с социально-философской с точки зрения является одним из важнейших направлений функционирования общества. С другой стороны, взаимосвязь языка с мышлением и поведением, влияние элементов культуры и культурной среды на человеческое мышление и социальную деятельность человека также стали объектом научных интересов для исследования феномена взаимосвязи языка и культуры. Именно поэтому в представленной статье исследованы взаимосвязь и взаимовлияние языка и культуры, научно-теоретические основы осознанного влияния культурных достижений общества на языковые процессы.
социальная жизнь.
Language and culture are fruits of joint activity of people and regulating factors in the system of public relations. The problem of interaction of language and culture from socio- philosophical point of view is one of the major directions of functioning of a society. On the other hand, the interrelation of language with thinking and behavior, the influence of the elements of culture and the cultural environment on human thinking and social activity are also the objects of scientific interests and the research of the phenomenon of interrelation of language and culture. For this reason, the presented article investigates the interrelation and interference of language and culture and scientific-theoretical bases of the influence of cultural achievements of a society on language processes. Key words: language, culture, thinking, intellectual activity, social life. Yüklə 56,15 Kb. Dostları ilə paylaş:
|