Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
292 
 
K.A.Vəliyeva, M.Ə.Mahmudov, V.Pines), Kommunist nəşriyyatının sifarişi 
ilə  Azərbaycan  mətnlərinin  sətirdən-sətrə  keçirilməsi  (K.A.Vəliyeva, 
C.Ə.Rəhmanov, V.Pineslə birlikdə), B., 1991; Mətnləri yoxlayan “Korrek-
tor”  sistemi  AMEA  Kibernetika  İnstitutunun  əməkdaşları  Z.Səfərov, 
Z.Əmirovla birlikdə. 
Həmin dövrdə dilin riyazi-statistik metodlarının köməyi ilə tədqiqində 
Azərbaycan  dilçiliyində  önəmli  yer  tutan  tezlik  lüğətləri  tərtib  olundu. 
Məlumdur  ki,  tezlik  lüğətlərində  sözlər  və  onların  mətndəki  işlənmə 
tezliyinin  göstəricisi  qeyd  olunur.  Bu  lüğətləri  tərtib  edərkən  bir  sıra 
çətinliklər qarşıya çıxır. Birinci mətnləri elə seçmək lazımdır ki, kafi qədər 
ədəbi dil normalarını özündə əks etdirmiş olsun. Bu bir o qədər də asan iş 
deyildir.  İkinci,  daha  mürəkkəb  məsələ,  mətnlərin  ümumi  həcmini 
seçməkdən ibarətdir. Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti üçün əsas mənbə qəzet 
materialları  olmuşdur.  İxtiyari  götürülmüş  mətnlərdən  100  min  söz 
seçilmişdir. 
Tezlik  lüğətlərinin  tətbiqinin  məlumatların  avtomatik  işlənməsində 
avtomatik  tərcümədə,  referatlaşdırmada,  poliqrafiyada,  kriminalistikada, 
anonim  yazıların  müəlliflərini  müəyyənləşdirməkdə  müstəsna  əhəmiyyəti 
vardır. 
Əvvəldə  qeyd  etdiyimiz  kimi,  ilk  tezlik  lüğəti  1997-ci  ildə  işıq  üzü 
gördü [8]. Sonralar onun yenidən işlənmiş variantı 2004-cü ildə nəşr olundu 
[9].  2010-cu  ildə  isə  Azərbaycan  dilinin  tezlik  lüğəti  çap  edildi  [10].  Bu 
lüğətin  tərtibi  üçün  Azərbaycan  dilinin  bütün  üsulları  təmsil  olunmaqla 
təxminən  50  milyona  yaxın  söz  formadan  ibarət  mətnlər  linqvo-statistik 
təhlilə cəlb olunmuşdur. Lüğətdə 12000-ə yaxın söz kökü əhatə olunmuşdur. 
Burada  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  dilinin  tezlik  lüğəti 
leksikanın  statistik  modeli  kimi  ümumi  leksikologiyanın,  dil  tədrisinin  bir 
çox problemlərinin həllində əvəzsiz mənbə rolunu oynayır. 
Bundan başqa tarixi abidələrin öyrənilməsində statistik metodların 
tətbiqi  təkzibolunmaz  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Dünya  dilçiliyində  hind-
Avropa  dillərinin  qrupları  arasındakı  qohumluq  əlaqələrinin  aşkar 
edilməsində 1927-ci ildə ilk dəfə polşa alimi Yan Çekanovskiy, məhz, bu 
metoddan istifadə etmişdir [11]. Amerika alimi Morris Svodeş isə 1948-
ci  ildə  leksik-statistik  metoddan  istifadə  edərək  dillərin  lüğət  fondunu 
öyrənərkən  belə  qənaətə  gəlmişdir  ki,  bütün  dillərin  əsas  lüğət  fondu 
sabit  sürətlə,  yavaş-yavaş  dəyişir  [11].  Eləcə  də  dillərin  tipoloji 
öyrənilməsində də statistik metodların böyük rolu vardır. 
Azərbaycan  dilçiliyində  tarixi  abidələrin  o  cümlədən  yazılı 
abidələrin  kompüterlərdə  tədqiqi  ilə  bağlı  “Kitabi-Dədə  Qorqud”un 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
293 
 
1988-ci  ildə  nəşr  olunmuş  tənqidi  mətni  üzrə  (tərtibçilər:  F.Zeynalov, 
S.Əlizadə)  əlifba-tezlik  və  əks  əlifba  siyahısı  hazırlandı  [12].  Burada 
tezlik  siyahısı  ön  minə  yaxın  söz  formanı  əhatə  edir.  Dastanda  qeydə 
alınmış sözlər işlənmə tezliyinə görə azalma sırası ilə verilmişdir. 
Əlifba-tezlik  siyahısında  isə  söz  formalar  işlənmə  tezliyinə  görə 
deyil, əlifbaya görə düzülmüşdür. Tərtib olunmuş bu siyahının dil tarixi 
ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün böyük əhəmiyyəti vardır. 
Klassik  irsimizdən  M.Füzulinin  nəzm  əsərlərinin  statistik-distributiv 
təhlili tədqiq olunmuşdur. Əlbəttə, klassik ədəbiyyat müraciətin, müəlliflə-
rinin əsərlərində üslubi xüsusiyyətlərinin özünəməxsusluğunu aşkar etmək, 
işlənmə  tezliyinin  göstəricilərini  müqayisə  etməklə  naməlum  müəllifli 
əsərlərin müəllifini müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyəti olar. 
Bundan başqa Azərbaycan dilçiliyində linqvistik tədqiqatlarda bir çox 
problemlərin  həllində  geniş  istifadə  olunan  Azərbaycan  dilinin  əks  lüğəti 
tərtib edilmişdir [13]. 
“Azərbaycan  dilinin əks-lüğəti”, “Azərbaycan dilinin  orfoqrafiya  lü-
ğəti  əsasında  tərtib  olunmuşdur.  Bundan  başqa  “Azərbaycan  dilinin 
orfoqrafiya  lüğəti”ndə  iştirak  etməyən  sözlər  “Azərbaycanca-rusca”  lüğət-
dən götürülərək əks lüğətə daxil edilmişdir. “Azərbaycan dilinin əks lüğəti” 
türk dilləri üzrə tərtib olunmuş lüğətlərdən həcm etibarilə ən sanballısı hesab 
edilə bilər. 
 Bir  sözlə,  demək  olar  ki,  yuxarıda  sadaladığımız  metodlardan 
Azərbaycan  alimləri  uğurla  öz  tədqiqatlarında  istifadə  edirlər.  Belə  ki, 
aksiomatik  metodla  Axundov,  Vəliyev,  Melnikov  [4-7,  14]  mo-
delləşdirmə metodu ilə Vəliyeva, Pines, Mahmudov, Əmirov, Fətullayev, 
Xəlili, Kuliyeva, İskəndərova [3, 15-22]; 
 Nəzəri-linqvistik metodla Melnikov, Vəliyeva, Vəliyev, Mahmudov 
[22-29,37] çoxluqlar, avtomatlar və alqoritmlər nəzəriyyəsindən istifadə Və-
liyeva, Mahmudov [26-29], statistik metodla Pines, Vəliyeva, Mahmudov, 
Rəhmanov, Sultanov, Məmmədova, Şıxıyeva [ 30-36, 38] işləri aparmışlar.  
90-cı illərin əvvəlində qrupun rəhbəri V.Pines ABŞ-a köçdüyü üçün 
qrupa  rəhbərlik  M.Ə.Mahmudova  (1991-1995)  tapşırıldı.  M.Mahmudovun 
rəhbərlik etdiyi illərdə qrupa V.Sultanov və İ.Qəribova daxil edildi. Bu illər 
ərzində  uzun  müddət  çapını  həsrətlə  gözlədiyimiz  kollektivin  əsərləri  nə-
hayət  ki,  işıq  üzü  gördü:  Kitabi-Dədə  Qorqud  dastanlarının  statistik-
distributiv  təhlili.  B.,1997;  B.,  1999  (ikinci  nəşr).  M.Füzulinin  nəzm 
əsərlərinin  əlifba-tezlik  sözlüyü.  B.,  2004;  M.Ə.Mahmudov  Azərbaycan 
mətnlərinin avtomatik işlənməsi sistemi, B., 1994, D.D.A. K.A.Vəliyeva 
Mətnin avtomatik sintaktik təhlili və sintezi, B., 1996; Azərbaycan qəzet 

---