Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
312 
 
M.Kaşğari yolak // yulak sözünü bulaq sözünün variantı kimi işlət-
mişdir (DLTT, III, 17). Bir çox dillərdə bi // bu // ba komponentli sözlər 
“su”  anlayışını  bildirir.  Məsələn:  tunq.-manc.  bura  “tökmək,  süzmək” 
(ССТМЯ,  I,  110),  ev.  burqak  “körfəz  sahili”,  tunq.-manc.  bur  “ada” 
(ССТМЯ,  I,  111),  ev.dial.  bira  “çay”
, 
ing.  bay  (bey)  “körfəz”,  kartv. 
*ban “yumaq” , sam.-ham. *bul “göl, çay” (HSED, 81), nan. bira “kiçik 
çay”, ev. bira “çay”, neq. biya “çay”, ude. biyasa “çay” (CНГТ, 51, 72, 
84, 85, 109).  Şumer dilində bi sözü“damcılamaq, tökülmək, axmaq” mə-
nasında işlənmişdir. C.Halloran bu kökün akkad mənşəli ba // bi // saa // 
su “göz yaşı axıtmaq, damcılamaq” kökündən alındığını qeyd edir (SL, 
49).  
Bəzi türk dillərində (tat., başq.) işlənən bua // bıua “su, göl” sözü 
də m~b əvəzlənməsi nəticəsində *mu “su” kök morfemindən törəmişdir. 
Türk  dillərində  biya  sözü  “çay”  anlamındadır.  Dağlıq  Altayda,  Başqır-
dıstanda,  Xakasiyada  biya  komponentli  çoxlu  çay  adları,  hidronimlər 
mövcuddur.  Sibir  tatarlarının  dialektlərində  işlənən  bürən    “durğun  su, 
göl, çay qolu” (СДСТ, 48) sözü mürən “çay” sözünün fonovariantıdır.  
Vu allomorfu: çuv. var “çayın mənsəbi”, rus вода, ing. water “su”, 
lat. vadum “çay, su”, kom. vad “meşə gölü” (CНГТ, 93, 105, 109), Ural. 
wət // wüt “su, çay” (EDUL, 39). Həmin sözlərin də mənşəyində bu // mu 
//  vu  variantlarında  divergensiyaya  məruz  qalan  eyni  kök  morfem  da-
yanır.  Yəni bu  nostratik  kök  tarixən  müxtəlif  allomorflara  parçalanaraq 
fərqli  sözlərdə  asemantikləşməyə  məruz  qalmışdır.  Bəzi  dillərdə  həmin 
kökün ilkin CV (samit+sait) forması və əsas semantikası qorunmuşdur. 
Məsələn, udm. vu “su”, kom. va “su, rütubət” (CНГТ, 92; CМГТ, 50), 
alb. va “çay” (Alb.ED, 491). 
 Ukrayna  ərazisindəki  Dnepr  çayı  vaxtilə  hun-bulqarların  dönə-
mində var adlanırdı. Müasir çuvaş dilində var “dərə” anlamındadır. Qə-
dim bulqarlar çaya var demişlər (10, 19). Digər dillərdə analoji faktlara 
baxaq: sax., rut. vir “su”, ər. vadi “çay yatağı, çayın axdığı yer”, xuf. wur 
“su” (13, II, 866), sansk. vāri “su”, “Avesta”da vaiari “su”, tox. war “su” 
(13, II, 672), xet. war “su” (ССМСИЯ, 76-77, 106), vax. vod “su”, serb., 
xorv.  vir  “bulaq”,  mans.  vut,  fin.  vesi,  mac.  vis  “su”,  çuk.,  kor.  vaam 
“çay” (CНГТ, 92, 105, 106, 113). H.S.Cidalayev ləz. vir “körfəz, kiçik su 
olan yer, bataqlıq, göl”, bol. vir “su olan yer, nohur, hovuz” sözlərini çuv. 
var  “çayın  mənsəbi”  sözü  ilə  müqayisə  edərək  onları  bulqarizm  hesab 
edir (10, 21). 
*Xu//*hu  allomorfu:  Müasir  salar  dilində  hu  “çay”  anlamındadır. 
E.R.Tenişev həmin sözün çin mənşəli xu “çay” sözündən alındığını iddia 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
313 
 
etmişdir  (15,  76).  Bu  sözlərdə  səciyyəvi  k  //  x  //  h  refleksləri  baş  ver-
mişdir. Tunqus-mancur dillərində də k // x refleksi ilə xu “göl” sözü işlən-
məkdədir. V.İ.Sintsius bu sözün mənşəyini çin dilindəki xu “göl, liman” 
kökünə  bağlayır  (CCТМЯ,  II,  473).  Digər  dillərdə  də  k  //  x  refleksi 
müşahidə edilir: adıq. xı “dəniz”, kabar. xı “dəniz” (ИСП, 73), xınal. xin, ud. 
xe, çeç. xi, inq. xiy “su” (ЭСАЯ, I, 105), fars. xā “su axını” (ЭСВЯ, 220), 
yaqn.  xan  “kiçik  çay,  bulaq”,  tac.  xani  “bulaq”,  türkm.  xana  “kiçik  çay” 
(CНГТ, 590).  N.A.Sıromyatnikov çin dilindəki xe “çay” sözünün *ku “su” 
kökündən alındığını göstərir (14, 52). Çin dilində k // h refleksi ilə hu “göl” 
sözü işlənməkdədir (БКРС, 190). 
Ku allomorfu: Su kökünün allomorflarından biri də ku “su” köküdür. 
Qədim türk dillərində kul “göl” (ПДП, 396), yul “bulaq, çay” (ПДП, 390; 
ДТС,  277)  paralelliyi  həmin  köklərin  homogenliyini  isbat  edir.  Səciyyəvi 
k>y>s keçidlərinə əsasən su // yu və *ku “su” köklərinin eyni etimondan ya-
randığını ehtimal etmək mümkündür. Bu // mu “su” kökü ilə ku “su” kökü-
nün eynimənşəliliyini türk dillərində bu // mu // ku “bu” işarə əvəzliyinin 
paralel mövcudluğu da təsdiqləyir. Məsələn, çuvaş dilində ku “bu” məna-
sındadır, halbuki digər türk dillərində həmin söz bu variantındadır.  
Su  kökünün  allomorfları  içərisində  larinqal  nəzəriyyə  baxımından 
ku  allomorfu  daha  qədimdir.  Müqayisə  edək:  qəd.hind.-ar.  ka  “su” 
(EWA, 285), selk. ku “çay, su axını” (ОСНЯ, I, XXVI), urar. gi-i “bulaq, 
su  saxlanan  yer”,  sansk.  ka  “su”  (СРС,  144),  xet.  eku  “içmək” 
(CCМСИЯ, 79), yap. ko “göl”, manc. qo “su kanalı” (CНГТ, 148), mon. 
aqu // uqu “içmək” (MTS, II, 1333), aynu. ku “içmək”. “İçmək” anlayışı 
da  “su”  anlayışı  ilə  birbaşa  bağlıdır.  M.Maynford  latın  dilindəki  aqua 
“su”  sözünün  qədim  hind-Avropa  dillərində  mövcud  olan  ka  “su”  kö-
kündən yarandığını qeyd edir (EWA, 285). Mifoloji qaynaqlarda da *ka 
“su” kök morfeminin izləri var: qəd.
Mis. ka “ada ruhu” (
EHie.D, 783). 
V.M.İlliç-Svitıç  Alt.  *ãk  “axmaq,  tökülmək”  feili  ilə  hind.-Avr. 
*akua “su, çay”, sam.-ham. `ku “su, tökülmək, axıtmaq” köklərini müqa-
yisə  etmiş  və  onların  nostratik  mənşəli  olması  qənaətinə  gəlmişdir  (11, 
304-355). İ.İ.Meşşaninov urartu gil yazılarında gi kök morfeminin su ide-
oqramı kimi oxunduğunu qeyd edir. O, urartu yazılarında giei // gi // gie 
sözünün  “kiçik  çay”  anlamını  ifadə  etdiyini  göstərir  (АСУЯ,  117). 
Müxtəlif dillərdə bu allomorfun izləri müşahidə olunur: kab. kue “kiçik 
çay”, adıq. kьu // kьо “dərə, kiçik çay” (СНГТ, 326). 
Ku  “su”  kökünün  müxtəlifsistemli  dillərdə  derivatlarına  nəzər 
salaq: 

---