Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 333 venesiyalılar “qulaq yaddaşına” əsaslanmışlar. Belə ki, müasir italyan dilində “giannizzeri” (“gianizzeri”-[cianidzdzeri]) kimi mövcud olan “yeni çeri” (yeniçərlər) ifadəsi məhz bu növ alınmalardan olub türk dilinin tələffüz qaydalarını özündə əks etdirən tonik vurğunu da saxlamışdır [7, səh.7]. Qeyd edək ki, türk dilinin yazı qaydalarının latın qrafikasına keçməsi yalnız 1927-ci il dil islahatından sonra baş vermişdir. Bu dövrə qədər türk dili mürəkkəbliyinə görə ərəb dili ilə müqayisə edilirdi. Təsadüfi deyil ki, müasir italyan dilinin frazeoloji lüğətində yer alan “parlare turco” – “türkcə danışmaq” idiomatik ifadəsi “parlare arabo” – “ərəbcə danışmaq” ifadəsi ilə sinonimlik təşkil edib “anlaşılmaz tərzdə danışmaq”, “fikrini qəliz ifadə etmək” və yaxud “aydın olmayan bir mövzudan bəhs etmək” kimi mənalarda ironik tərzdə yüksək işlənmə tezliyi ilə seçilir[bax: 8]. C.Barbaronun qeyd edilən “hibuth peres” və “burpares” kimi ikili nominasiya vahidləri də, çox güman ki, M.Viallonun bəhs etdiyi “qulaq yaddaşı”nın fəsadı olaraq ortaya çıxır. Belə ki, əsərin sonradan, yəni real xronoloji əsasda deyil, “yaddaşa əsaslanan” (bax: Barbaro, “Səyahətnamə”) ardıcıllıqda qələmə alındığını nəzərə alsaq, bunun səbəbini anlamaq olar. M.Viallonun fikrincə, əsrlər boyu davam edən sülh-müharibə əvəzlənməsini nəzərə alsaq, Venesiya – Osmanlı əlaqələrinin linqvistik, mədəni, ədəbi-bədii səviyyədə qarşılıqlı təsir və inkişafının məntiqi aspektdə olduğunu deyə bilərik. Bu baxımdan müəllif Venesiya – Türk əlaqələrinin inkişafını üç müstəvidə araşdırır: dil, mədəniyyət və ədəbiyyat. [7, səh. 5]. Əlbəttə, fərdlər arasında ilk əlaqə və mübadilənin ünsiyyət vasitəsilə yarandığını nəzərə alsaq, Osmanlı imperiyası ilə Venesiya Respublikasının əlaqələrində türk dilinin əhəmiyyətini anlamaq olar. Böyük Osmanlı İmperiyasında türk dilinin hələ vahid dil olmadığı dövrlərdə, bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən ayrı-ayrı yerli dialekt və ləhçələr Venesiya səfirləri üçün çətinlik yaradırdı. Venesiyalı türkoloq Pietro Businello təsadüfi deyil ki, “...Avropada türk dili heç istifadə olunmur...” * deyə fikir bildirmişdir. Yalnız 1688-ci ildə Cambattista Donanın (Giambattista Donà) Lettera de’ Turchi əsərinin işiq üzü görməsindən sonra Venesiyada siyası, ticari və diplomatik danışıqların tərcüməsi üçün yeni mərhələ başlanmışdır. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, araşdırmaya cəlb etdiyimiz XV əsr əlyazmaları * Pietro Busenello, Lettere informative della cose de’ Turchi, 1744, p. 95 D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 334 müasir italyan dilindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən Venesiya dialektində qələmə alınmışdır. Burada həmçinin orta əsr ənənələrinə uyğun olaraq latın dilinin xalq danışıq forması da müşahidə olunur. Bununla belə, təhlil etdiyimiz mətnlərdə türk-ərəb dilinə aid ifadə və anlayışları aşkar etmək müəyyən etimoloji araşdırmalar nəticəsində mümkün olmuşdur. İtalyan dilinin lüğət fonduna daxil olan Türk-ərəb mənşəli alınmaların daha çox məişət, ticarət, gündəlik həyat tərzi, adət-ənənə və davranış qaydalarından tutmuş, siyasi-diplomatik leksika, sosial struktur, dənizçilik, hərbi sahəyə qədər geniş məzmunu əhatə etdiyini aşkar etmək mümkündür. Belə ki, italyan xalqının gündəlik həyat tərzinin ayrılmaz hissəsi olan “caffè” (qəhvə)-nin məhz türk-ərəb mənşəli alınma olduğunu qeyd etmək Şərqin Qərbə verdiyi mədəniyyət elementlərinin əhəmiyyətini göstərmək üçün kifayətdir. İlk dəfə P.Alpini tərəfindən De Plantis Aegipti (1592) əsərində təsvir olunan bu bitki növü XIV əsrdə sufilər tərəfindən dua mərasimlərində uzun müddət ayıq qalmaq üçün istifadə olunmuşdur[9]. İlkin mənası ərəb mənşəli “ةﻮﮭﻗ” sözündən olan və orta əsrlərdə Osmanlı türkləri tərəfindən geniş istifadə olunan bu içki “kahve” adı ilə tanınmış və venesiyalılar tərəfindən italyan mədəniyyətinə gətirilmişdir. Venesiya mədəniyyətinə çox illər sonra daxil olan bu içki 1475-ci ildə ilk dəfə İstanbula gətirilir. Orta əsrlərdə ərəb ənənələrinə uyğun olaraq dəmləmə şəklində hazırlanan bu içki növünün hal-hazırda İtaliyada 50 -yə yaxın hazırlanma qaydası mövcuddur[10; 11]. İtalyan dilinin lüğət fonduna daxil olan türk mənşəli “köşk” sözündən olan “chiosco” (chiosco [kiosko]); ərəb dilindən türk dilinə “şerbet” formasında keçən “sorbetto”; ərəb mənşəli “qafṭān”, türk dilində “kaftan” formasını alaraq italyan dilinə daxil olan “caftano”(caftano-[kaftano]); fars mənşəli “tabseh”, “tabeh” (xalça) sözündən olan “tappeto”, türk dilindən “bey-armudu” ifadəsindən yarandığı güman edilən “bergamotto” (berqamot) kimi anlayışlar da buna misal ola bilər [7, səh.7]. C.Barbaronun tədqiqata cəlb olunan bu avtobioqrafik və məruzə xarakterli əsərində bəzən müəllifin rastlaşdığı reallıqlar məişət üslubunda təsvir olunmuşdur. Məs: “Allozato che è el signor, subito li bazari mettono zoso...” – “Hökmdar bir yerdə məskən saldıqda dərhal bazarlar açılırdı...”.[6, səh.83] Nümunədə gördüyümüz “bazar” sözü müasir italyan dilinin lüğət tərkibinə ərəb və fars dillərindən keçmişdir ( رازﺎѧѧѧѧﺑ – bāzār). Digər tərəfdən orta əsr mənbələrində, xüsusilə saray vəzifələri və titullarının da italyan dilinin passiv fondunda yer aldığını qeyd etmək Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|