Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 322 Fikrət Əlizadə BDU, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 0504111351@mail.ru Dilçilik lövhələri (tarixi-linqvistik, etimoloji yanaşma) Açar sözlər:dünya dilləri,kök samitləri, fonetik hallar, sözlərin semantik törəmələri, etimologiya, tarixi-linqvistik yanaşma Ключевые слова:языки мира, корневые согласные,фонетические явления,семантическая дифференциация слов, этимология, историко-лингвистический подход Keywords:world languages, root consonants, phonetic phenomena, semantic differentiation of words, etymology, historico-linguistic approach Dil olduqca zəngin xəzinədir. O özündə ağlasığmaz, çox dəyərli materiallar saxlayır ki, bunlar əbədi tədqiq obyektidir. Hər nəsildən sonra toplananlar geniş tədqiqatlar üçün böyük sərvətdir. Sözlər, ifadələr düşündürdükcə, onların üzərində dilçilik gəzişmələri etdikcə hər dəfə yeni, səhifəsi açılası məsələlərlə rastlaşırsan. Dilimizə flektiv ərəb dili konstruksiyası ilə yanaşdıqda, yəni dilimizdəki sözləri semantik-məntiqi cəhətdən bağlaya bilən söz köklərinin ancaq kök samitlərindən ideya yaradan karkas kimi istifadə etsək, xeyli fərqli, lakin semantik sahəsinə görə bir-birinə bağlı zəncirvari anlayışlar əldə edərik. Belə olduqda nəinki əsl Azərbaycan və ya alınma sözlərdə, hətta qohum olan-olmayan dillərdə də bu kök samitlərinə bağlılığın olduğunu görəcəyik. Bu onu göstərir ki, həqiqətən, dillər vahid bir dildən – ulu dildən törənib. Məqalədə bir sıra məsələlərə şəxsi münasibət bildirilir və göstərilən hallara nümunələr verilir. İlk-öncə izinə düşəndə burada heç bir geneoloji və ya tipoloji cəhət tədqiqə mane olmur, sözlər öz yuvalarını tapır. Bu zaman yunan, latın, ingilis, ərəb, fars, rus və s. dillər hansı ailələrə mənsubluğundan asılı olmayaraq, mənaca o sözlə səsləşir. Bir sıra nümunələrə nəzər salaq: DeRma (yun.) DeRmatoloq, DRess (ing. paltar - - DəRi qədim insan geyimi heyvan dərisindən olub) BoTanika (yun.) nəBaTat, müNBit, FiTonim (yun) - BiTki D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 323 Göründüyü kimi, ikinci variantda – “fitonim” sözünün önündə “b” əvəzinə “f” işlənib. ToPonim (yun.) ToPrak (türk) - ToRpaq TeRra (lat/) İngilTəRə, TeRras - ToRpaq MeSa (lat.) MiZ (fars) - MaSa Fars dilində bu sözdə s-z əvəzlənməsi baş verir. KaLaMi (lat.) = QaMışın iti ucu -KaLeM (türk) - QəLəM LaBium (lat.) LaBial (dodaqlanan) - LəB (dodaq) DenS (lat.) TiŞ (türk) - DiŞ SeNeks (yun.) = qoca kişi və qarı – SəNə (ə) /il,yaş/ - iN/li/yaşlı SeMeNis (lat.) = toxum - SəMəNi SaKSun (lat.) = qaya, daş - SKala (rus) - SaXSı KaYuK (lat.) KaYıK (türk) - QaYıQ PeSsimist (lat.) = bədbin - PiSi görən BRiLliante (ital.) = PaRıLdayan = PaRLaq - BRiLyant PaR-PaR PaRıLdamaq /PaRıLdayan/ PıRıL-PıRıL (türk) PoLis (yun) = çox - PoLiqlot - FuLl (ing)- FazLa (türk.) - BoL /DoLu PLenus (lat) - PoLnıy- PoLno (rus) BeauTiFuL (ing) = gözəl = PuLchra (lat) - BüT(fars)+DoLu Ən gözəl adamı bütə bənzədirlər, onu bütləşdirirlər. Belə halda, etimoloji cəhətdən “BeauTy(gözəl)+FuLl (tam) sözü = büsBüTün /BüTöv (tam şəkildə), yəni BüTəbənzər semantikasına uyğun gələcək. FaCe [FeyS] (ing.) = üZ = ViSage (frans.) - SiFət BaRrikada (frans.) BaRyer (rus) = BaRiyer/ler/ (türk.) - BaRı /hasar/ Burada “baryer” sözü doğma səslənişi ilə özünə cəlb edir. Sadəcə, mürəkkəb quruluşlu “barı + yer” (hasarlı yer) sözündə “ı” eliziyaya uğramışdır. Demək olar ki, əksər Avropa dilləri üçün “ı” yad bir səs kimi ya ixtisar olunur, ya da “i” ilə əvəzlənir. Bu baxımdan “karyer” sözü də iki komponentlidir: kar (fars)+yer = (iş yeri). MuRDer (ing) = öldürmək, MuRDar (fars),MüRDəşir -əRDiməzar STation (ing) = “dayanacaq yeri” = iSTqah =oSTan (fars) poST (rus.- növbə;vəzifə) oSTanovka = meSTo (rus.) /yer/ SToyanka (rus.) – aSTana - STansiya D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 324 Yer bildirən farsmənşəli -ıstan 4 leksik şəkilçisi də buraya daxildir: Çeçenistan, Monqolustan, gülüstan. Belə şəkilçi variantına başqa bir misal gətirək: LoQos (yun.) = yer, məkan - LoQovo (rus.) berLoQa(rus)=bear(ing) /ayı/ + LoQa = /ayı yuvası/ Azərbaycan dilində yer bildirən -LaQ və -LıQ 4 şəkilçiləri mövcuddur: YayLaQ, otLaQ, daşLıQ, ÇəmənLiK LaNd (ing.) = yer, məkan = LaNdşaft (ing.) – LaNe (fars.) - LoNo (rus.) Bəzi hallarda ingilis dilində türk-ərəb sözləri müşahidə olunur: BoDy (ing.) - BəTn - (a)BorT (lat.) - BəDən VəTən – TəN (fars.) İnsanın bu dünyaya gəlməzdən qabaq VəTəNi ana BəTNidir. Fars dilində bu söz ilk hecasını itirirək TəN olur. (Məs.: ingilis dilində avtobus – BuS , türk dilində BüTüN TüM olduğu kimi). BraiN [BreYN] (ing.) - BeYiN CHiN (ing.) - ÇəNə TooTH (ing.) TiŞ (türk.) - DiŞ QooSe (ing.) QuS (rus.) - QaZ DuCK (ing.) - örDəK MeaN (ing.) = seMaNtika (yun.) - MəNa GaNgSTeR (ing.) =qulqur, QaN+iSTəR - CaNi Başqa dillərlə müqayisədə də maraqlı leksik faktlar üzə çıxır: KaSTRirovat (rus.) - KəSDiRmək ToPoR (rus.) TəBəR (fars.) –TəBəRzin - BaLTA BoloTo (rus) - BaTaq/lıq/ maSTer (rus) uSTad (ərəb.) - uSTa magiSTr (lat.) - maeSTro (ital.) miSTer (ing.) – maSTitıy (rus.) hiSToRi (yun) = tarix = hiSToRy (ing.) - iSToRiya (rus) SToRy (ing.) /hekayə (təhkiyə)/ STaRıy (rus.) – STaRik (rus) Söhbət keçmişdən, köhnə xatirələrdən gedirsə, belə anda yaşlı kəsə “köhnə adamdır” deyirlər. Bax bu baxımdan rus dilindəki starıy-starik sözləri istoriya ilə bağlanmalıdır. aLBus /-a,-um/ (lat.) = ağ – BeLilo (rus) - BeLıy (rus) BeLla – BeLlona (ital) LYaPsis (lat.) = səhv - LYaPnut (rus) /ağızdan söz qaçırmaq/ Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|