Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 343 Arifa Huseynova Sociolinguistic Measurement Method Abstract The article is devoted to an actual theme – a sociolinguistic research of language and mass media in their relations with social environment. The role of media in the modern world is rapidly growing and became a major area of study from a broad multidisciplinary approach. Sociology intend to find to find possible ways of mass media impact on society, mentality mind and human behavior. Linguistics pays special attention to literary norms of language used in media and to stylistic features of written and spoken types of social communication. The objective of sociolinguistic study is to discover the mechanism of mass media impact upon language as a variable entity and actual linguistic processes, which is demonstrated on style formational and word formational levels of language. Arifə Hüseynova Sosiolinqvistik ölçmənin metodu Xülasə Məqalə aktual mövzuya – dil və kütləvi medianı sosial mühitlə əlaqələndirən sosiolinqvistik tədqiqata həsr olunmuşdur. Medianın rolunun sürətlə artdığı müasir dünyada bu sahəyə multidisiplinar (hər hansı bir mövzuya yaxud problemə müxtəlif akademik qaydalar və ya profes- sional yanaşma) yanaşma tələb olunduğundan bu sahənin öyrənilməsi hərt- ərəfli tədqiqat tələb edir. Sosiologiyanın əsas məqsədi kütləvi medianın cəmiyyətəvə insan davranışına təsir edən müxtəlif yollar tapmaqdır. Linqvistika mediada istifadə olunan dilin ədəbi normalarına və sosial ünsiyyətin yazılı və şifahi növlərinin üslubi çalarlığına xüsusi diqqət tələb edir. Sosiolinqvistik tədqiqatın əsas vəzifələrindən biri dilin üslub yaratma və sözdüzəltmə səviyyələrini nümayiş etdirməkdir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 344 Türk dilləri İslam Sadiq AMEA Folklor İnstitutu, filologiya üzrə elmlər doktoru islamsadiq1953@yahoo.com Şumer və türk dillərində ilk sözlər və səs artımı yolu ilə söz yaradıcılığı Açar sözlər: Şumer, türk, ilk sözlər, sait, samit, söz yaradıcılığı Ключевые слова: шумерский, тюркский, первичные слова, гласные, согласные, словообразование Key words: Sumerian, Turkic, primary words, vowel, consonant, word-formation. Şumer dilində sözlərin böyük əksəriyyəti bir hecadan ibarət olmuşdur. Gəlib bizə çatmış gil kitablarda belədir. Bunu bəzi mütəxəssislər belə başa düşmüşlər ki, sözlərin ilk hecaları yazılmış, sonrakılar buraxılmışdır. Kağızın olmadığı dövrdə şumerlər bir gil lövhəyə daha çox mətn yazmaq məqsədilə bunu eləyə bilərdilər. Lakin bu gün qarşıya başqa sual çıxır: -Doğurdanmı şumerlər sözlərin ilk hecalarını yazıb, sonrakıları buraxmışlar? Bu suala düzgün cavab vermək üçün Şumer və türk dillərində ilk sözlərin necə yarandığını bilmək lazımdır. Öncədən demək lazımdır ki, Şu- mer və türk dillərində heca qanunu var (1). İndiyə qədər Şumer və türk dillərində heca qanununun mövcudluğu bilinmədiyinə görə, dildə gedən bir çox proseslər diqqətdən kənarda qalmışdır. Bunun da nəticəsində müəyyən yanlışlıqlara yol verilmişdir. Şumerlər sözləri heca-heca yazırdılar. Bu qətiyyən təsadüfi deyildi və dildə heca qanununun mövcudluğundan irəli gələn bir tələb idi. Əgər belə olmasaydı, Şumer yazılarında heca prinsipi bu qədər dəqiqliklə gözlənilə bilməzdi. Şumer dilində sözlərin heca-heca yazılması ilk sözlərin müəyyənləşdirməsini, söz yaradıcılığı prosesini mərhələ-mərhələ izləməyi, kök və şəkilçiləri də bir-birindən ayırmağı xeyli dərəcədə asanlaşdırır. Yarandığı gündən indiyə qədər Şumer və türk dillərində gedən proseslərin heç birini heca qanunundan kənarda təsəvvür etmək və öyrənmək olmaz. Araşdırmalar göstərir ki, Şumer və türk dillərində ilk D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 345 sözlərin yaranmasından tutmuş sonrakı mərhələlərdə baş verən ən mürəkkəb proseslərə qədər hər şey heca qanununun prinsiplərinə tabe olmuşdur. Şumer mətnlərində sözlərin heca-heca yazılması və türk dilində sözlərin heca-heca tələffüz edilməsi də bu fikri söyləməyə tam əsas verir. Deməli, Şumer və türk dillərində ilk sözləri və söz yaradıcılığının prinsiplərini, mərhələlərini də yalnız məsələyə heca qanununun tələbləri prizmasından baxmaqla düzgün müəyyənləşdirmək olar. Yeri gəlmişkən burada bir fikri də vurğulamaq lazımdır ki, Şumer və türk dillərindən hər hansı birində ilk sözlər, söz yaradıcılığının ilkin prinsipləri və mərhələləri haqqında söylənənlər olduğu kimi digərinə də aiddir. Bugünkü iki, üç və daha çox hecalı sözlər başlanğıcda bir hecadan ibarət olmuşdur. Bu fikri görkəmli dilçilər öz əsərlərində dönə-dönə söyləmişlər. Lakin bir sıra səbəblər üzündən bu məsələ sona qədər həll edilməmişdir. Bu səbəblər arasında ən başlıcıları ilk sözlərin necə yaranmasının hələ də yetərincə aydınlaşdırılmaması və bununla bağlı bir çox məqamların qaranlıq qalmasıdır. Şumer və türk dillərində ilk sözlər yalnız bir səsdən-saitlərdən ibarət olmuşdur. Bu fikri əksər dilçilər də qəbul edirlər. Sait səslərin təklikdə müstəqil söz olduğunu qaynaqlar da göstərir. Bundan başqa, hazırda dilimizdə işlənən bir sait səsdən ibarət sözlərin mövcudluğu da bu fikrin doğruluğunu təsdiqləyir. Türk dilində o şəxs və işarə əvəzlikləri bir sait səsdən ibarətdir. Bu sözlər Şumer dilində də bir sait səsdən ibarət olub, a və ya u səsləri ilə ifadə edilmişdir. Qədim və orta əsrlərə aid türk dilindəki yazılı abidələrdə, həmçinin “Dədə Qorqud”da da bu əvəzliklərin a və ya u səsləri ilə ifadə olunduğunu görürük. Bu, qədim dildə o səsinin yoxluğu və onun sonradan yaranmağı ilə bağlı ola bilər. Azərbaycan dilində a və ə səsləri hazırda müraciət etiketlərində çox tez- tez işlədilir. Bu səslər müstəqil mənalı sözlər olub, müraciəti yönləndirmə vasitəsi yerində çıxış edir. Buna “Dədə Qorqud” dastanında və digər yazılı qaynaqlarda da rast gəlinir: “Ölmüşmüydün, itmişmiydin, a Qazan”! Qanda gəzərdin, nərədəydin, a Qazan!. (2,s.36), “A bəy baba!”, “A bəylər!”, “A bəy baba, eşidirəm (nə dersən) (2,s.73,76). Bayram Əhmədov yazır ki, “Azərbaycan dili şivələrinin lüğət tərkibini nəzərdən keçirdikdə aydınlaşır ki, burada tək saitdən ibarət sözlər var. Bunlar yuxarıda qeyd etdiyimiz ə (keçid şivələrində) qadının ərinə müraciət sözü və Bakı dialektindəki a: “təəccüb, nida” mənalı Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|