Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 352 an+a=ana; at+a=ata; ar+a=ara; ay+a=aya; ad+a=ada; uc+a=uca; ur+a=ura; ut+u=utu; al+a=ala; od+a=oda; ul+u=ulu. Lakin bu yolla söz yaradıcılığı heca qanununun tələblərinə uyğun gəlmir. Ona görə də bu yolla söz yaradıcılığı şübhə doğurur. Bu qəbildən olan sözlərin yaranmasının ikinci yolu da var. Bu da samit-sait quruluşlu (10) sözlərin əvvəlinə sait səslərin artırılmasıdır: a+ya=aya; u+ru=uru; u+ca=uca. Burada da hansı sözün hansı yolla yarandığını dəqiq müəyyənləşdirmək ilk baxışda xeyli çətinlik törədir. Lakin heca qanununu tətbiq etdikdə bu çətinlik aradan qalxır. Bu məqsədlə həmin sözləri və onlara sözdüzəldici, sözdəyişdirici şəkilçilər qoşulmaqla yaranmış sözləri hecalara bölmək kifayətdir. Məsələn: uca=u+ca; ura=u+ra. Əgər söz hecalara bölünərkən əvvəldəki sait səs təklikdə qalırsa, onda həmin sözlərin hansı tərkib hissələrindən ibarət olduğu aydın görünür. Bu çox vacibdir, çünki sözün tərkib hissələrinə düzgün bölünməsi onun kökünü tapmağı asanlaşdırır. Türk dilində söz önlükləri olmadığına görə, bütün hallarda birinci heca sözün köküdür. Məsələn, ara sözünü götürək. Ondan aralı, araqçın, araba, aravuran, aralıq, aralamaq, aralanmış, arasında və s. kimi yeni sözlər əmələ gəlmişdir. Onların hamısı hecalara bölünərkən birinci a səsi təklikdə müstəqil heca olur: a-ra-lı, a-raq-çın, a-ra-ba, a- ra-vu-ran, a-ra-lıq, a-ra-la-maq, a-ra-lan-mış. Deməli, heca qanununun tətbiqi yolu ilə sözləri düzgün tərkib hissələrinə bölmək və bunun da əsasında onların necə yarandığını müəyyənləşdirmək olur. Burada səsartımı yoxdur. Əslində yuxarıdakı sözlərin əvvəlində gələn və təklikdə heca əmələ gətirən a səsi iki fonemli sözün əvvəlinə artırılmış sait olmayıb, kök funksiyası daşımışdır. Samit-sait quruluşlu iki səsli morfemlər isə bu mərhələdə sözdüzəldici şəkilçiyə çevrilərək tək saitdən ibarət söz köklərinə qoşulmuşdur. Bunun təsdiqi üçün ta hissəsinin altı cür yazılan şəkilçi olduğuna diqqət yetirmək kifayətdir: ta-a+ta, bu+ta, or+ta, bal+ta; tə-kə+tə, küf+tə, sif+tə, müf+tə,ö+tə, nöq+tə; tı-al+tı, qar+tı, ba+tı, ça+tı, qa+tı, pa+rıl+tı, qı+zar+tı; ti-pi+ti, i+ti, kə+rən+ti, ə+rin+ti, pin+ti; tu-qu+tu, tu+tu, u+tu, lo+tu, gu+rul+tu, u+ğul+tu; tü-ü+tü, kö+tü, ü+zün+tü, gö+rün+tü, çü+rün+tü, tüs+tü. Şumer dilində də bu cür yaranmış sözlər yetərincə çoxdur. Məsələn, u-ru, u-tu, a-ba, a-ma, İ-nan-na və s. Bu sözlərin hamısının kökü birinci saitdir. Ulu sözünü götürək. U yuxarıda deyildiyi kimi, Şumer və türk dillərində ağıllı, bacarıqlı, lu isə insan anlamı bildirmişdir (14,s.227). Göründüyü kimi, Şumer və türk dillərində ilk sözlərin və səs D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 353 artımı yolu ilə yeni sözlərin yaranması arasında çox yaxın səsləşmələr, eyniliklər var. Deyilənlər əsasında Şumer və türk dillərində ilk sözlərin yaranma yollarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: 1.Şumer və türk dillərində ilk sözlər tək sait səslərdən ibarət olmuşdur. 2.Sait səslərin sonuna samitlər atrırılmaqla yeni sözlər yaranmışdır (01). 3.Sait səslərin əvvəlinə samitlər artırılmaqla yeni sözlər yaranmışdır (10). 4.Alınmış sait-samit quruluşlu (01) iki fonemli sözlərin əvvəlinə samitlərin artırılması yolu ilə yeni sözlər əmələ gəlmişdir (101). 5.Alınmış samit-sait quruluşlu (10) iki səsdən ibarət sözlərin sonuna samitlərin artırılması yolu ilə yeni sözlər yaranmışdır (101). 6.Alınmış samit-sait quruluşlu (10) iki səsli sözlərin tək sait səslərdən ibarət söz köklərinə qoşulması yolu ilə yeni sözlər yaranmışdır (010). Beləliklə, Şumer və türk dillərində ilk sözlər tək sait səslərdən ibarət olmuş, onların hər biri sonradan semantik yuvaya çevrilmiş, söz yaradıcılığının ilk mərhələsində həmin saitlərə səsartımı yolu ilə yüzlərlə yeni sözlər yaranmışdır. ƏDƏBİYYAT: 1. Sadıq İ. Türk dilində heca qanunu//”Sivilizasiya” jurnalı. Bakı. 2016. № 1. səh. 27-33; “Kaspi” qəzeti. 27-29 fevral 2016. Səh.21. 2. “Kitabi-Dədə Qorqud” (Tərtib edəni: Həmid Araslı). “Gənclik”!. Bakı. 1978. 3. Əhmədov B. Azərbaycan dili şivələrində fono-semantik söz yaradıcılığı. BDU nəşriyyatı. Bakı. 1994. 4. Этимологический словарь тюркских языков (составитель Э.В.Севортян), Москва, «Наука», 1974. 5. Sadıq İ. Şumer ədəbiyyatı, “Azərnəşr”, Bakı, 2013. 6. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili, “Maarif”, Bakı, 1993. 7. Ergin M. Orhon abideleri, 7 baskı, İstanbul,1980. 8. Aslanov V. Daxili bərpa üsulu və Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki fonomorfoloji və leksik-semantik mənzərəsinin öyrənilməsi// Azərbaycan filologiyası məsələləri. II kitab. “Elm”. Bakı. 1984. S.38- 44. 9. Древнетюркский словарь. Москва.1969. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 354 10. Mahmud K. Divanü-luğat-it türk (tərcümə edəni: Ramiz Əsgər). IV cilddə. I c. Bakı. 2006. 11. Məmmədov Y. Müstəqilliyini itirən köklərin çoxhecalılığa doğru inkişafı haqqında// Azərbaycan filologiyası məsələləri. II kitab. “Elm”. Bakı. 1984. S.59-66. 12. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности, Москва,1951. 13. Rəcəbov Ə.; Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri, “Yazıçı”, Bakı, 1993. 14. Sadıq İ. Şumerdə izim var, “Azərnəşr”, Bakı, 2008. Ислам Садыг Первичные слова и словообразование посредством прибавления звуков в шумерском и тюркском языках Резюме Первичные слова в шумерском и тюркском языках состояли из гласных звуков-a,ı,i,e,u. Затем образовались новые слова путем присоединения к ним согласных звуков. В данной статье все эти вопросы подробно изучены. Islam Sadig Primary words and word-formation by adding the sounds in the Sumerian and Turkic languages (Summary) Primary words were consisted from the odd vowel sounds in the Sumerian and Turkic languages. Then new words are formed by adding consonant sounds. In the article these questions are studied in detail. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|