Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
316 
 
qolo “çay arası” (CНГТ, 148). Türk dillərində kol // göl // kul // kül (“çay, 
göl”) variantları o~ö~u~ü əvəzlənmələri nəticəsində meydana çıxan deri-
vatlardır. 
Kan  derivatı:  qəd.çin.  quan  “bulaq”  (EDOC,  437),  hind.  qanq  // 
qanqa “çay” (ГНМ, 112), kor. kan // qan “çay, su”, ev. kan “kiçik çay” 
(СМГТ, 99), fars. kan “quyu”. Qədim hind-Ari dillərində də yuxarıda qeyd 
etdiyimiz kimi, *ka kökü “su” semantikasını ifadə etmişdir. Fonoloji ba-
xımdan ka-ku-ke-kı keçidləri mümkündür.T.O.Molçanova Altay hidro-
nimlərinin  tərkibindəki  kan  apelyativinin  “çay”  anlamında  bər-
pasını daha real hesab edir (ТСГА, 50).  
Kur derivatı: fars. kür “yeraltı su yatağı”, meq., rut. kur “çay, su” 
(ГНМ, 231), mon. qorhi “kiçik çay” (MTS, I, 576). Qədim türk dillərin-
də kurluk “içində qımız saxlanan kiçik güyüm, su qabı” sözü işlənmişdir 
(DLT, IV, 345).Dağıstan dillərinə aid olan qrız dilinin şivələrində  kür sö-
zü  “çay”  anlamındadır.  A.Axundovun  məlumatlarına  görə,  bəzi  şivələri-
mizdə kür sözü indi də “çay” mənasını ifadə edir. O, bu sözün mənşəyini 
udin dilindəki kür “quyu” sözü ilə əlaqələndirir (6, 3). B.A.Əhmədov kür 
sözünün ilkin semantikasının “çay”  olduğunu qeyd edir (ADQEL, 189). 
Kam derivatı: *Ku // *ka “su, çay” kök morfeminin derivatlarından 
biri  də  kam  sözüdür.  Azərbaycan  dilinin  Quba  dialektində  qam  “dərə” 
mənasındadır. Dərə anlayışı da su anlayışı ilə bağlıdır. Osetin dilində qam 
“meşə”,  türk  dillərində  isə  qam  “çay”  anlamındadır.  Yəni  osetin  dilində 
məna keçidi olmuşdur. Bir çox dillərdə kam “iri su kanalı” anlamını ifadə 
edir (СМГТ, 96). Müqayisə edək:  qəd.hind.  kam “su”,  germ. kem  “çay” 
(ТСГА, 57), udm. kam “çay”, fin. kumi “çay, su axını”, mans., xant. kam 
“çay”  (КЭСКЯ,  132).  Rusiya  ərazisində  ən  böyük  çaylardan  biri  olan 
Kama çayının adı da bu sözdən yaranmışdır. Hind-Avropa dillərində kam 
// kom  sözü  “böyük  su  kanalı”  anlamını  ifadə edir  (ТСГА,  57). Yenisey 
çayının digər bir adı Kam-dır. Bəzi türk dillərində kam sözü k~h, k~x əvəz-
lənmələrinə  məruz  qalmışdır:  soy.,  saq.,  koyb.  kem,  qar.-balk.  kam,  tof. 
hem, tuv. xem, xak. kim “çay”. Ümumiyyətlə, türk dillərində kam adlı 
çoxlu hidronimlər mövcuddur (ТСГА, 62). V.İ.Rassadin türk dillərin-
dəki  kam  //  kem  //  xem  “çay”  sözünü  kott  dilindəki  kem  “çay”  sözü  ilə 
əlaqələndirir.  Həmin  sözü  M.A.Kastren  fin-uqor,  A.Dulzon  hind-Avropa, 
M.Rəsənen  isə  tunqus-mancur  mənşəli  hesab  edir  (ТСГА,  62).  Halbuki 
bizim  araşdırma  sübut  edir  ki,  kam  morfemi  *ka  //  *ku  “su”  kökündən 
yaranmışdır və nostratik sözdür. 
Beləliklə, müxtəlifsistemli dillərdə nostratik mənşəli *su kökünün 
izləri  yaşamaqdadır.  Su  kök  morfeminin  ku,  hu,  xu,  cu,  vu,  mu 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
317 
 
allomorflarının  yaranması  kombinator  və  spontan  səs  keçidləri  ilə 
bağlıdır. 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1.  Cəlilov  F.  Azərbaycan  dilinin  morfonologiyası.  Bakı:  “Maarif”, 
1988, 286 s. 
2.  Xəlilov B. Feillərin ilkin kökləri. Bakı: ADPU, 1998, 220 s. 
3.  Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı: “Təhsil”, 2003, 583 s. 
4.  Qaraşarlı  Ç.  Qədim  yunan,  roman,  kelt  və  german  dillərində 
türkizmlər. Bakı: “Elm”, 2005, 156 s. 
5.  Quliyeva K. “Su” lekseminin variantları //  Filologiya  məsələləri. 
IV buraxılış. Bakı: “Mütərcim”, 1995, s.36 -38. 
6.  АхундовА.A.  Об  этимологии  слова  Кур  //  Уч.записки  АГУ 
им.С.М.Кирова. Баку: АГУ, 1956,№10,с.51-56. 
7.  Боровков А.К. Бадаи ал-лyгат.Словарь Тали Имани Гератского. 
Москва: Издательство восточной литератyры, 1961, 265 c. 
8.  Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические 
параллели  японского  и  карачаево-балкарского  языков. 
Нальчик: Издательство Нальчик, 2002, 201 с. 
9.  Джанузаков  Т.Д.  Материалы  древней  топонимии  Казахстана 
как база для этимологических исследований//Проблемы этимо-
логии тюркских языков. Алма-Ата: “Гылым”, 1990, с.252-302.  
10.  Джидалаев  Н.С.  Тюркизмы  в  дагестанских  языках.  Опыт 
историко-этимологического  анализа.  Москва:  “Наука”,  1990, 
242 c. 
11.  Иллич-Свитыч  В.М.  Материалы  к  сравнительному  словарю 
ностратических  языков  (индоевропейский,  алтайский,  ураль-
ский,  дравидский,  картвельский,  семитохамитский)//Эти-
мология. Москва: “Наука”, 1967, с.32-372. 
12.  Корнилов  Г.Е.  Евразийские  лексические  параллели. 
Чебоксары:  Чувашский  государственный  университет,  1973, 
297 с. 
13.  Гамкрелидзе  Т.В.,ИвановВ.В.  Индоевропейский  язык  и 
индоевропейцы.  T.I-II.  Тблиси:Издательство  Тбил.ун.-
та,1984, Т.I, 428 с.; Т.II, 1328с. 
14.  Сыромятников  Н.А.  Определение  родственности  корней  // 
Вопросы языкознания. Москва: “Наука”, 1972,  №2, с.109-123. 
15.  ТенишевЭ.Р.  Cтрой  саларского  языка.Москва:  “Наука”,  1976, 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
318 
 
575 c. 
 
İxtisarlar: 
 
ADDL – Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 
568 s. 
ADQEL – Əhmədov B. Azərbaycan dilinin qısa etimoloji lüğəti. Bakı: 
“Mütərcim”,1999, 376 s. 
QTAS – Qədim türk abidələri sözlüyü. Bakı: ADPU nəşriyyatı, 1992, 
127 s. 
QTAL – Rəcəbli Ə. Qədim türkcə-Azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan 
Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, 2001, 191 s. 
DLТT – Kaşgari M. Divanü Luğat-it Türk Tercümesi. I-IVс. (Çeviren 
B.Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, I с., 1985, 530 s.; II с., 
1985, 366 s.; III c., 1986, 452 s.; IVc., 1986, 885 s. 
DLT – Kaşğari M. Divanü lüğət-it-türk (Tərcümə edən və nəşrə 
hazırlayan R.Əskər). 4 cilddə. I-IV c. Bakı: “Ozan”, 2006, I c., 512 s.; II 
c., 400 s.; III c., 400 s.; IV c., 752 s. 
MTS – Lessing D.F. Moğolca-Türkçe Sözlük. I-II c. Ankara: Türk Dil 
Kurumu Yayınları, 2003, I c., 933 s.; II c., 1769 s. 
TTDS – Tatar telenen dialektoloqik süzleqe. Kazan: Tatarstan kıtap 
nəşriyatı, 1969, 643 s. 
АСУЯ – Мещанинов И.И. Аннотированный словарь урартского 
(биайнского) языка. Ленинград: “Наука”, 1978, 388 с. 
БКРС – Большой китайско-русский словарь. Москва: ООО “Дом 
славянской книги”, 2009, 639 с. 
ДТС – Древнетюркский словарь. Ленинград: “Наука”, 1969, 676 с. 
СДСТ – Тумашева Д.Г. Словарь диалектов сибирских татар. Казань: 
Издательство Казанского университета, 1992, 256 с. 
CCМСИЯ – Mаковский М.М. Сравнительный cловарь 
мифологической символики в индоевропейских языках. Образ мира 
и миры образов. Москва: Гуманитарный издательский центр 
ВЛАДОС, 1996, 416 с. 
СССДЯ – Хайдаков С.М. Сравнительно-сопоставительный словарь 
дагестанских языков. Москва: “Наука”, 1973, 179 с. 
СМГТ – Мурзаев Э.М., Мурзаев В.Г. Словарь местных геог-
рафических терминов. Москва: Государственное издательство 
географической литературы, 1959, 303 с. 
СРС – Кочергина В.А. Санскритско-русский словарь. Mосква: “Рус-

---