Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 310 cürdək, “suçu” mənasında cuvar sözləri var. Dialekt və şivələrimizdə işlənən culva “iki əkin sahəsinin arasından keçən arx”, cülyə “quyu”, “gölməçə” (ADDL, 81, 83 ) sözlərində də cu // cü “su” mənasındadır. Tu allomorfu: Şumer dilində tu “tökülmək, axmaq, yuyunmaq, çimmək” sözü işlənmişdir (SL, 17, 36). Bir sıra müasir dillərdə (əsasən, Ural dillərində) indi də tu kökü “su, göl” mənasındadır: samod. to “göl”, nivx. tu “göl”, mans. too, mac. too “göl”, kom. tı “göl” (КЭСКЯ, 292). Deməli, su kökünün fonoloji inkişafında məxrəccə yaxın olan t~s əvəzlənməsi müşahidə edilir. Q.Kazımov thu // tu sözünü, haqlı olaraq, su kökünün variantı hesab edir (3, 234). Müqayisə üçün qeyd edək ki, sən əvəzliyinin arxetipi olan *si kökü müxtəlif dillərdə tı biçi- minə transformasiya olunduğu kimi, eləcə də su~tu keçidinin baş verməsi normal fonoloji əvəzlənmə kimi qəbul edilməlidir. Mu allomorfu: Vaxtilə ölü dillərdə *mu “su” kökü işlənmişdir: urar. mu “su” (АСУЯ, 15), muna “çay” (АСУЯ, 210), ass. a-mu “dəniz” (CDAL, 52). Müasir Altay dillərinin bir çoxunda həmin kökün ilkin praforması mühafizə olunmuşdur: ev. mu, ulç. mu, or. mu, sol. mu, neq. mu “su” (ССТМЯ, I, 559), yap. mi “su”. Qədim türk yazılı qaynaqlarında mürən sözü “çay” mənasında işlənmişdir (QTAS, 75; QTAL, 125). Müasir türk dillərində tərkibində ma // mu “su” kökünü mühafizə edən müxtəlif sözlər mövcuddur: qırğ. mürök “bulaq suyu”, uyğ. müren “çay”, başq. məreü “nəm olmaq”, yak., dolq. muora “dəniz, okean” , s.uyğ. mörin // main “çay”. Dialektlərimizdə (Ağdam, Naxçıvan) mora sözü “kiçik arx” mənasındadır (ADDL, 360). Mu “su” kökünün nostratik mənşəli söz kimi geniş şərhi ilk dəfə V.M.İlliç-Svitıçın lüğətində verilmişdir. O, protoaltay dilləri üçün həmin kökü *mō (“su”) formasında bərpa etmişdir (ОСНЯ, II, 60, 63). B.Xəlilov V.M.İlliç-Svitıça istinadən Alt. mürə // mürə “dəniz, çay”, kartv.-meq. mere “göl”, lat. mare “dəniz”, qəd.isl. marr “dəniz göl”, qəd.ing. mor “bataqlıq” sözlərində olan mü // mu komponentini kök hesab edir (2, 14). Dünyanın əksər dillərində bu nostratik kökün derivatları var: tunq.- manc. murũ “çay” (ССТМЯ, I, 559), meder “dəniz” (ССТМЯ, I, 564), ev., neq., or. omo “göl” (ССТМЯ, I, 40), çin. mu “su ilə yuyunmaq, çimmək” (БКРС, 320), esk. mık // mılq “su”, mak “axmaq, tökülmək”, qəd.perm. mıs’k “yuyunmaq”. Bəzi dillərdə *mu “su” kökündə anlautda protetik səslər müşahidə olunur: amer. uma “ada”, esk. uma, protokor., proto- yap. umi “dəniz”, manc. omo “göl”.Türk dillərindəki yağmur sözündə də həmin kök qorunmuşdur, yəni yağmur “yağan su” deməkdir. O.N.Tru- baçev qədim kimmerlərin dilində *mar // *mor kökünün “dəniz” məna- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 311 sında olduğunu və Türkiyədəki Marmara // Mərmərə dənizinin adında həmin komponentin qorunduğunu yazır (ИСП, 68). Altay etimoloqları prototunqus-mancur dilləri üçün *mū, protokoreya dili üçün *mir, proto- yapon dili üçün *mi kökünü “su” mənasında bərpa edirlər (EDAL, 233). T.V.Qamkrelidze və V.V.İvanov hind-Avropa dillərində: qəd.irl. muir, qot. marei, qəd.alm. mari, alm. meer, litv. mares “dəniz”, qəd.slav. morje “dayanmış su, bataqlıq”, xet. marmara “bataqlıq”, oset. mal “dərin, durğun su” sözlərinin arxetipini *mori formasında bərpa edirlər (13, II, 673, 943). Q.E.Kornilov qəd.yəh. may “su”, akk. mū “su”, ər. mə- un // maun “su”, yap. midzu “su” sözlərinin mənşəyini səs təqlidi ilə bağ- layır (12, 73). Müqayisə edək: frak. *mar “dəniz” (ИСП, 68), həb. may, ar. mayyo, yəh. mayım “su”, akk. mau “su”, mon. moren // mörön “çay”, kor. mir // mur “su”, duns. moren “çay”, daq. muri // mure // muru “çay”, merden “çay sahili”, bury. muren “çay”, litv. mares “körfəz”, qot. mare “dəniz”, lat. mare “dəniz”, qəd.isl. mariada “dəniz sahili”, rus. мыть “yumaq”, морцо “göl”, bol. mi “yumaq”, qəd.ing. mere // meri “dəniz, göl”, xvarq. madu “çay”, tabas. muq “çay” (СССДЯ, 74). V.İ.Abayev osetin dilindəki mal “dərin, durğun su” sözünü skif-Avropa izoqlosuna aid edir və bu kökün hind-Avropa mənşəli hesab olunması fikrinə etiraz edir. O, osetin dilində işlənən mori sözünün ilkin mənasının “dəniz” deyil, “durğun su” olduğunu iddia edir (ИЭСОЯ, II, 69). Mu “su” morfemi digər dillərdə də müxtəlif “su” semantikalı sözlərin tərkibində müşahidə edilir: çeç. mala “içmək”, malar “içki”, çeç.dial. mol “içmək”, germ. mad // mat “nəm, yaş”, meut “rütubət”, mol. mare // mer “dəniz”, ing. mud (mad) “palçıq”, fin. mӓrkӓ “nəm, rütubətli”, meri “dəniz”. Bu allomorfu: kom. ba “su”, samod. ba // bi // bu “su, çay” (CНГТ, 51). Türk dillərində bu allomorf aşağıdakı variantlardadır: tat. bua, başq. bıua, Sib.tat. bue “su” (СДСТ, 140). Qərbi Sibir türklərinin, yəni kamasin, koybal, karakas xalqlarının dilində bu “su” kökü müstəqil şəkildə işlənməkdədir. Bu allomorfun morfonoloji inkişafında b~p əvəz- lənməsi müşahidə edilir: alb. pi “içmək”, qəd.hind.-Avr. *pi “içmək”. Bulaq sözü tarixi-etimoloji cəhətdən bu+laq şəklində formalaşmışdır, - laq məkan düzəldən aktiv şəkilçidir. Həmin sözün Altay dillərində müx- təlif variantları var: tat. bolak “kiçik çay”, ev. bolak “çeşmə”, mon. bulaq “çeşmə”. Bulaq sözünün müasir tatar dilində “çay” mənasında işlənməsi onun kökünün “su” anlamı ifadə etməsini təsdiq edir. Praforma şumer dilində p anlautu ilə qorunmuşdur: şum. pu “bulaq”. Təsadüfi deyil ki, Q.Kazımov şumer dilindəki pu “bulaq” sözü ilə türk dillərində işlənən bi- nar “bulaq” sözünün homogen olduğunu qeyd edir (3, 134). Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|