Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 328 Günel Bayramova ADU, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru gunelf@mail.ru Orta əsr Venesiya yazılı mənbələrində türk və ərəb dillərinə aid ifadələrin işlənmə xüsusiyyətləri Açar sözlər: mədəniyyət, mənimsəmə, mental model, etimologiya, kontaminasiya Ключевые слова: культура, заимствование, ментальная модель, этимология, контаминация Key words: culture, adoption, mental model, etymology, contamination Avropaya türk dilinin gəlişi türklərin Balkan yarımadasında yerləşməsi, Osmanlı imperiyasının qurulması və onun Qərbin ən yaxın sərhədlərinə qədər kök salması mərhələsinə təsadüf edir. Məhz tarixi hadisələrin belə inkişafı bu mərhələyə qədər bir növ diqqətdən kənarda qalan türk dilinin əhəmiyyətini xeyli dərəcədə artırırdı. Artıq Avropa türk dilinin hegemon olduğu yeni bir reallıqla hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdı. Əlbəttə, ilkin mərhələdə bu prosesin kütləvi şəkildə baş verdiyini demək olmaz. Çünki, hələ səlcuqlardan başlayaraq Yaxın Şərqə doğru irəliləməyə başlayan türk tayfaları (bunların içərisində oğuz qrupuna aid olan- salurlar, bayatlar, bayandırlar, qaramanlar və s. var idi) özləri də müxtəlif ləhcələrdə danışırdı. A.N.Samoyloviç qeyd edirdi ki, günümüzə gəlib çatan türk ədəbi dilinə aid əsərləri XIII-XIV yüzilliklərə aid etmək olar. M.Mansuroğlu isə Anadoluya səlcuqlarla birlikdə gələn türklərin “eski Türk kültürünün temsilcileri olmadığını”(?!-G.B.) irəli sürmüşdür [1, səh.6]. Onun fikrincə, bu, türklərin öz yazılarının olmadığından, buna görə də ərəb və fars dillərində yazmaq məcburiyyətində qaldıqlarından irəli gəlirdi. Biz, əlbəttə, ərəb və fars qrafikasının tarixin müəyyən mərhələsində türk dilləri üçün əsas götürülməsi faktını türklərin qədim “türk mədəniyyətinin təmsilçiləri olmaması” üçün səbəb hesab etmirik. Avropada Türk-Azərbaycan dilinə aid ilk əsərlər XIV əsrin sonlarından etibarən yazılmağa başlamışdır. Bunlardan ilk olaraq İ.Şiltberger (1427), Pietro Ferraguto (1611), Pietro della Valle (1620), B. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 329 Pianzola [2] Poletti Andrea [3] və digərlərinin adlarını çəkmək olar. Bu isə hələ orta əsrlərdə Qərb dünyasında Türk-Azərbaycan dili və mədəniyyətinə olan marağın göstəricisidir. Bəkir Çobanzadə yazırdı ki, qrammatika Şərqdə dini kitabları, Qərbdə isə qədim ədəbiyyat memoriallarını düzgün anlamaq zərurətindən irəli gəlmişdir. Orta əsrlərdə bu sahədə aparılan araşdırmaların əsas məqsədinin dini mətnlərin öyrənilməsi və missionerlik fəaliyyətinin başqa ölkələrə doğru genişləndirilməsi ilə sıx bağlı olunduğu düşünülür [bax: 4, səh.106]. Lakin araşdırmamız onu da müəyyən edir ki, bu məqsədlər arasında həm də siyasi-diplomatik əlaqələrin qurulması, Venesiya Respublikası kimi qüvvətli dəniz dövlətinin öz sərhədləri yaxınlığında digər güc mərkəzinin - Osmanlıların -möhkəmlənməsi ilə də əlaqədar idi. Qərbdə şərqşünaslığa olan marağın miqyasını müəyyənləşdirmək üçün bir sıra mənbələrin adlarını çəkməyi məqsədəuyğun hesab edirik: Xorvatiyalı humanist Lüdovik Krijeviç Tuberonun (Ludovik Crijevic Tu- beron) De Turcarum Origine, Moribus, & Rebus Gestis Commentariis (Floransa, 1590);Alman diplomat İohan Lövenklau (Johannes Löwenk- lau) Historiae Musulmanae Turcorum (Frankfurt, 1590);Alman humanist Yoaxim Kamerar (Joachim Camerarius) De Rebus Turcicis Commentarii Duo (Frankfurt, 1598); italyan dilçi alimi Pietro Ferraguto-nun Gramma- tica Turchesca (1611);Alman dilçi və şərqşünası Yeronim Miqizanın (Hieronymus Megiser) Institutionum Linguae Turcicae Libri Quattuor (Leipzig, 1617);Fransız şərqşünası Andre dü Ryenin Rudimenta Gram- matica Linguae Turcicae (Paris, 1630);Yeddi il Türkiyədə yaşamış macar soylu Yakob Harşani-Nagın (Jakab Harsányi-Nagy) Colloquia Familia- ria Turcico-Latina seu Status Turcicus Loquens (Köln,1672);Alman şərqşünası J.D.Şifedekerin (J.D. Schieferdecker) Grammatica Turcica (Weissenburg, 1695);F. Meninskinin Thesaurus Linguarum Orientali- umTurcicae, Arabicae, et Persicae: Lexicon Turcico-Arabico-Persicum & Grammatica Turcica (Viyana, 1680) və ayrıca əlavə olaraq nəşr etdiyi Latinca-Osmanlıca kiçik lüğət Onomasticum (Viyana, 1687) əsəri və bir çox adlarını çəkmədiyimiz əsərlər. [4, s.114-116]. Hələ 1500-1600-cü illərdə məqsədyönlü qələmə alınmış və missionerlik və ya tədqiqat yönümlü araşdırmaları nəzərə almasaq belə, Türk-Azərbaycan, ərəb-fars dilinin izlərini bir çox öncəki mərhələlərə aid qədim əlyazmalarda da müşahidə etmək olar. Bu mərhələdə hələ qrammatik qaydalar, morfoloji xüsusiyyətlər və ya sintaktik quruluşdan bəhs etmək yersizdir. Belə ki, yeni dünyanın ilk təzahürü onun yad elementləri olan fərqli təfəkkür xüsusiyyətlərinə xas ifadə və anlayışların D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 330 təqdimatında öz əksini tapmışdır. Burada hələ sırf şərqşünaslıq ənənələri deyil, yeni təfəkkür modeli ilə qarşı-qarşıya dayanan ayrı-ayrı fərdlərin fərqli dil faktlarını ifadə etməsi üçün yaranan ilkin tələbat və çatışmazlıqlardan söhbət gedir. Öz mənafeyi naminə Osmanlıya xüsusi “diqqət” göstərən, Aralıq və Qara dəniz hövzəsində özünəməxsus mövqeyə malik Venesiya Respublikası bir-birinin ardınca öz elçilərini şərq kəşfiyyatlarına yönəltmişdir. Bu baxımdan bir tərəfdən Qafqaz sərhədlərində yaranan Ağqoyunlu dövləti və onun hökmdarı Uzun Həsənin sarayına, digər tərəfdən Konstantinopola “Böyük Qapı”ya göndərilən Venesiya elçilərinin orta əsr əlyazmalarında Türk-Azərbaycan, ərəb-fars mənşəli ifadələrin əks olunması maraq doğurur. Bu məqamda Lukas Notarasın (1453) dilçilik baxımından irəlidə aydınlıq gətirəcəyimiz məşhur deyimini də nəzərə çatdırmaq istərdik: “Meglio vedere in città il potere del turbante turco che non quello della tiara latina.”- “Şəhərdə (Konstantinopol – G.B.) türkün əmmaməsinin hökmranlığını görmək latının tacını görməkdən daha yaxşıdır” [5]. İfadənin ilk baxışdan anlaşılmaz görünə biləcəyini nəzərə alaraq onun şərhini vermək istərdik. Katolik kilsəsini təmsil edən “latın tacı” ifadəsi burada İslam dini və ya müsəlman hakimiyyətini təmsil edən “türk əmmaməsi” ilə qarşılaşdırılmışdır. Konstantinopolun fəthi ərəfəsində Bizans imperiyasının sonuncu hersoqu, yunan mənşəli L.Notaras tərəfindən söylənilən bu ifadə katolik kilsəsindənsə Osmanlı himayəsinin üstün tutulmasını aydınlığı ilə əks etdirir. Tədqiqata cəlb etdiyimiz və hələ Azərbaycan oxucusuna məlum olmayan Venesiya mənbələrində rast gəlinən ifadə və anlayışları təhlil edərkən məlum olur ki, burada ilk növbədə səs cildinin təqlidinə əsaslanan mənimsəmə üstünlük təşkil edir. Konkret olaraq məşhur italyan, daha doğrusu, venesiyalı səyyah və diplomat, Uzun Həsənin sarayında elçilikdə olan Cozafat Barbaro (Giosafat Barbaro) 1487-ci ildə qələmə aldığı “Səyahətnamə”sində bu cür səs təqlidi alınmaları müşahidə etmək olar. C.Barbaro yazır: “Essendo un giorno io sotto el paviglion de un Turco amico mio, capitò li uno di quelli dravis...” - “Bir gün bir türk dostumun çadırında olarkən o dərviş-lərdən biri gəldi...” [6, səh.167]. Qeyd edək ki, müasir italyan dilində “derviscio” formasını alan ərəb-fars mənşəli “ﺶﯾورد” – “darwīsh” sözü “kasıb”, “fiziki dünyadan əl çəkən” dindar insan anlamını ifadə edir və orta əsrlərdə daha çox “dravis”/ “darvis” formasında italyan dilinə daxil olmuşdur. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|