Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 282 şəkildə qəbul edilir. Dil danışan subyektin funksiyası deyil, fərd tərə- findən passiv qəbul edilən məhsuldur; nitq dərketmə və ifadənin fərdi aktıdır. Dildə mühüm olanlar dil təcrübəsi vasitəsilə təsbit edilmiş dilin normativ aktlarıdır, qeyri-normativ aktlar nitqdə hər cür tərəddüdlər və fərdi pozuntulardır. Dil ictimai səciyyə daşıyır, lakin cəmiyyət bir nəfərdən yox, çoxlu fərddən ibarətdir. Bu fərdlər yekcins deyillər, onların dilə münasibəti də yekcins ola bilməz. Müxtəlif fərdi uzaqlaşmalar, pozuntuların baş verməsi təbiidir. Bunlar, adətən, leksikaya aiddir, fonetik, qrammatik sapıntılar nadir hallarda baş verir. Leksik dəyişmələr dilin ictimai səciyyəsini dəyişmir. Nitq konkret, dil mücərrəd hadisə olsa da, dil işarələri yazıda qrafik şəkildə göstərilə bilir. Akustik və qrafik obraz dilin potensial faktıdır. Bütün sabitləşmiş münasibətlərin məcmusu dili təşkil edir və onun fəaliyyətini müəyyənləşdirir (ətraflı bax: 3, 78-82; 5, 15-31). Hər bir cəmiyyətin həyatında, sosial mühitdə dilin böyük əhəmiyyəti vardır, çünki insanın yaranışı və mövcudluğu ilə dilin təşəkkülü bir-biri ilə sıx bağlıdır. İnsanın dili heyvanın dilindən fərqlidir; özündə müxtəlif siqnalların cəmini əks etdirən insanlar bir-birinə müəyyən və qeyri-müəyyən informasiyalar ötürürlər. Buna düşüncə tərzi deyilir. Dildən istifadə etmək təkcə onunla mübadilə etmək yox, həm də dil daşıyıcıları tərəfindən ona nəzarət etmək, onu inkişaf etdirməkdir. Dilin insan düşüncəsində müstəsna rolu vardır, yəni, fikri formalaşdırmaq nitq təfəkkürü prosesini əks etdirir. A.Y.Panova tanınmış fransız dilçisi A.Martineyə istinadən yazır: “Dil hər şeyi söyləyə bilmək vasitəsidir” (6, 112). İspan basklarının dilini öyrənən Humbold belə qənaətə gəlib ki, müxtəlif dillər təkcə ümumbəşəri düşüncənin təzahürü deyil, eyni zamanda dünyanı fərqli görə bilməkdir, çünki dil dünya tarixinin yaranmasında əsas amil hesab edilən insana məxsusdur və istənilən etnik mənsubiyyətə aid insan məhz dil vasitəsilə “ağıllı insan”a (homo capiens) çevrilir və uşaqlıqdan dil öyrənərək, həm də öz xalqının tarixini mənimsəyir. Dil ünsiyyəti fikri ifadə etmək üçün vacib olan, əsasında yaddaş, təsəvvür, diqqət dayanan idrak prosesi ilə sıx bağlıdır və bu da öz növbəsində fikirlərin yaranmasına, formalaşmasına təsir edir. Dilin universal mahiyyəti ondan ibarətdir ki, insanlar məhz onun vasitəsilə digər insanlara, eləcə də özünə müraciət edə bilərlər. Adresant (danışan) və adresatı (dinləyən) zaman və məkan anlayışı ayırır. Dil ünsiyyəti bütün kommunikativ münasibətlərdə ifadə olunan və nitq ünsiyyətinin bu və ya digər funksiyalarını həyata keçirən müxtəlif informasiyaları əhatə edir: koqnitiv (idrak), requlyativ (danışanın məqsədi), emosional- ekspressiv (təəssürat yaratma), fatik (əlaqə yaratma) və magik D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 283 (ovsunlama). Kommunikativ (dil – ünsiyyət vasitəsidir) və koqnitiv (dil – anlamaq və informasiya ötürmək vasitəsidir) münasibətlər baza funksiyasıdır. Deyilənləri nəzərə alsaq: dil insanların fikir informasiyasını ötürən və hisslərini ifadə edə bilən alətdir, insan ünsiyyətinin ən əsas vasitəsidir. Dil, həm də anlaşma vasitəsidir, onun köməyi ilə insanlar bilik əldə edir, bu biliklər başqalarına və fərqli nəsillərə ötürülür. İnsan digər canlılardan təkcə düşünmək qabiliyyəti (homosapiens) ilə yox, həm də yaradıcı olması (homofober), danışığı (homoeloquens), ünsiyyəti (homocommunicans) ilə fərqlənir. İnsanın ağlı fikri daha adekvat ifadə etməyə, həyat tələbatını təmin etməyə, ana dilini, başqa, hətta süni dilləri öyrənməyə imkan verir. Süni dillər müxtəlifdir, onlar həyatın fərqli sahələrini əhatə edir, bəzən beynəlxalq əhəmiyyət daşıyırlar (məsələn, esperanto, volapyu və s.). Süni dillər həm də simvolik elmi dillərdir: riyaziy- yat, məntiq, kimya və s.-nin dili. Süni dillərə insan - maşın ünsiyyətini də əlavə etmək olar: proqramlaşdırma, məlumat bazasının idarə olunması və s. İnsan nitqinin məzmun zənginliyi təfəkkür və dil səviyyəsindən asılıdır. Burada dil vahidlərinin rolunu da qeyd etmək lazımdır: fonem - nitq səsini (fonem səviyyəsini), morfem - sözün müəyyən hissəsini, söz – leksik mənanı, söz birləşmələri və cümlələr isə sintaksisi təşkil edir. Öz növbəsində bu səviyyələr müəyyən dil vahidlərini özündə birləşdirir: cümlə - sözlərdən, söz – morfemlərdən, morfem isə fonemlərdən əmələ gəlir. Morfemlər sözdən fərqlənir: söz sintaktik müstəqilliyə malikdir, morfem əksinə, bu müstəqillikdən məhrumdur; sözlərdən fərqli, norfemlər asılı cəciyyədədirlər, məfhum əşya və hadisələr haqqında ümumiləşmiş təsəvvür yaradır, söz bu və ya digər məfhumu ifadə edir. Dilin əsas işarəsi sözdür. Söz səsli və ya yazılı işarədir, hissiyyat orqanlarının qəbul etdiyi, heç bir şeylə əvəz olunmayan anlayış və ya alətdir, ona görə də başqa dil işarələrindən fərqlənir. Söz nitqin canlı proseslərində formalaşan, dinləmə və qavramaya aid edilən müstəqil mahiyyətdir. İşarələr sistemində fonem və morfemlərin rolu çox azdır - cümlə ən mükəmməl kommunikativ işarədir. Dilin bütün işarələri cümələr vasitəsilə hərəkətə gəlir, cümlələr nitqin vəziyyətindən və kontekstindən asılı olaraq bir-biri ilə əlaqə yaradırlar. Cümlə dilə istənilən fikri və informasiyanı ifadə etmək imkanı verir. Bu, nitqi anlaşıqlı edir, dil isə semiotikanın kifayət qədər böyük, eyni zamanda kompakt vahididir. Dil vahidləri arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqə yaranır; bu əlaqə dilin müxtəlif, dəyişkən funksiyalarını nəzərdə tutan sistemin bütövlüyünü və tamlığını ehtiva edir - hər bir dil vahidi müəyyən və hamı tərəfindən qəbul edilmiş mənaya malik olur və bu Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|