Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 287 Kamilə Vəliyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə elmlər doktoru kamilavaliyeva@mail.com Kompüter dilçiliyinin inkişaf tarixinə bir nəzər Açar sözlər: kompüter dilçiliyi, maşın tərcüməsi, formal modellər, riyazi metod, ehtimal statistik metod Ключавые слова: компьютерная лингвистика, машинный перевод, формальные модели, математический метод, вероятно- статистический метод Key words: Computational Linguistics, machine translation, formal models, mathematical methods, statistical methods İnformasiya texnologiyalarının inkişafı elmin bütün sahələrində yeni istiqamətlərin, o cümlədən də dilçilikdə – kompüter dilçiliyinin yaranmasına böyük təkan verdi. Hələ XX əsrin 60-cı illərindən başlamış kompüter dilçiliyi ilk anından belə süni intellektin mühüm məsələlərinin həllini qarşıya məqsəd qoydu. Doğrudur ki, əvvəllər sadəcə olaraq bu yeni sahə riyazi dilçilik adlandırılırdı. Lakin qoyulan məsələlər mahiyyətcə qalmış olsa belə, inter məkanında ehtiyacdan doğan müasir tələblərə uyğun tədqiqatlarla əlaqədar yalnız onun adı dəyişmişdir. Sonralar tədqiqat obyekti daha geniş yöndə, statistik metodların tətbiqi ilə yanaşı maşın təliminə, mətnlərin emalına, bir sıra evristik məsələlərin həllinə istiqamətləndi [1]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi kompüter dilçiliyi süni intellektin probleminə daxil olan insanın intellektual fəaliyyətində təbii dillərin riyazi modelini hazırlayan bir elm sahəsi olduğundan, təbii ki, burada əsas vurğu müxtəlif təyinatlı kompüter sistemləri üçün dilin tətbiqinə və işlənməsinə düşür ki, bununla əlaqədar dünya dilçiliyində kompüter dilçiliyinin əsas istiqamətləri üzrə: təbii dillərin emalı, elektron lüğətlərinin hazırlanması (tezaurus, izahlı, terminoloji, sahə lüğətlərinin, ensiklopedik, avtomatik tərcümə lüğətlərinin, vikipedia, orfoqrafik, səhvlərin avtomatik tapılması üçün spelling lüğətləri və s.) mətnlərin avtomatik tərcümə sistem- ləri, mətnlərdə faktorların (məlumatların, informasiyaların) çıxarılması (seçilməsi), avtoreferatlaşması, biliklər sisteminin yaradılması, sual-cavab (dialoq) sistemlərinin yaradılması, simvolların optik tanınması, nitqin avto- matik, tanınması, nitqin avtomatik sintezi, məlumat-axtarış sistemlərinin D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 288 hazirlanması (34), dillərin formal modellərinin qurulması, elektron dərs vəsaitlərinin hazırlanması, maşın təlimi və s. kimi tədqiqat işləri aparılır. Beynəlxalq konfranslar, simpoziumlar keçirilir, Mətnin emalı üzrə kom- mersiya sistemləri, mühüm əhəmiyyətli tədqiqat mərkəzləri, kafedraları və yüksək səviyyəli mütəxəssislər hazırlayan xüsusi kurslar açılır. Kompüter dilçiliyinin inkişaf mənzərəsini, ayrı-ayrı ölkələrdə bu sahənin təkamül prosesini izləyək. 2011-ci ildə Rusiya Dövlət Universitetində Vladimir Pavloviç Selegeyin rəhbərliyi ilə kompüter dilçiliyi kafedrası açıldı Kafedranın elmi fəaliyyəti iki istiqamətə yönəlmişdir: tələbələri yüksək keyfiyyətli mütəxəssis dilçi və mühəndis yetişdirilməsinə görə onlara “Kompüter dilçiliyi mühəndisləri” və Kompüter dilçiliyi dilçilər” üçün xüsusi kursların keçirilməsi; “Kompüter dilçiliyi mühəndislər” üçün kursu çərçivəsində linqvistik resurslar və modellərə istinadən təbii dillərin emalını tədqiq etməyə qadir olacaq mühəndislər hazırlanır. Təbii ki, bu mütəxəssislərin riyazi və mühəndis hazırlığı olmalıdır. “Kompüter dilçiliyi dilçilər” üçün istiqamətində isə nəzəri və tətbiqi dilçiliyin çərçivəsində təbii dillərin emalında dilin formal modellərini yaradan mütəxəssislər hazırlanır. Eyni zamanda maşın təliminin metodlarını, süni intellektin everestik metodlarını ekspert sistemlərini, öyrənməlidir. Buna görə də tələbələrə “kompüter dilçiliyinin riyazi əsasları xüsusi kursu keçirilir. Bu kursda kompüter dilçiliyində riyazi metodların tətbiqi, riyazi məntiq, ehtimal nəzəriyyəsi, statistika, formal qrammatikalar, alqoritmlər nəzəriyyəsinə yiyələnməli və eyni zamanda Pyton alqoritmik dilin əsasında linqvistik məsələlərin proqramlaşdırılmasını öyrənməli, bundan əlavə Lexicom proqramı üzrə kompüter leksikoqrafiyası kursları keçirilməlidir. Kompüter dilçiliyi məsələləri bir çox türk xalqlarının dilçiliyində də önəmli yer tutur. Belə ki, Qazaxıstan, Tatarıstan, Türkiyə və Azərbaycanda kompüter dilçiliyində aparılan tədqiqatların qısa şərhini verək. 1. Qazaxıstanda kompüter dilçiliyinin əsasını qoyan K.B.Bektayev olmuşdur. Məhz, 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq qazax dilinin kompüter vasitəsilə avtomatik emalı araşdırılmışdır. Artıq dilin bütün səviyyələri (fonoloji, morfoloji, sintaktik) tədqiqata cəlb olunmuş, eləcə də bu səpgidə qazax alimlərinin: A.A.Şaripbayevin, Q.T.Bekmanovanın, B.J.Erqeşin, A.K.Qarabalayevanın əsərləri elm aləminə təqdim edilmiş, bundan başqa semantik şəbəkələrə əsaslanan intellektual morfoloji analizator hazırlanmışdır (2012). Son illərdə böyük təcrübi əhəmiyyət kəsb edən qazax dilinin bazası əsasında təbii dillərin mənbələrinin redaktəsi, bir sözlə Spell Check sistemi hazırlanmış, qazax dilinin D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 289 elektron lüğəti tərtib olunmuşdur. Bundan əlavə, nitqin tanınması və sintezi üzərində xeyli işlər görülmüşdür. K.T.Kayupovanın rəhbərliyi ilə SOYLEM elektron tərcümə sistemi (rus-qazax) yaradılmışdır. Məhz, bu sistem vasitəsilə mətnləri, qrammatik və morfoloji qaydalara riayət olunmaqla rus dilindən qazax dilinə çevirmək mümkündür [40]. 2. Tatarıstanda Tatarıstan Elmlər Akademiyası və Kazan Dövlət Universitetinin birgə əməkdaşlığı ilə fizika-riyaziyyat, texniki elmləri doktoru R.Q.Buxaraevanın rəhbərliyi ilə 1993-cü ildə “Süni intellekt prob- lemləri” adlı elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır (laboratoriyanın mü- diri texniki elmlər doktoru D.Ş.Süleymanovdur). Laboratoriyanın yaradıl- masında əsas məqsəd Tatarıstan Elmlər Akademiyasının elmi tətbiqi proqramı çərçivəsində kompüter dilçiliyi sahəsində fundamental tədqiqat işlərinin və tətbiqi məsələlərin, tatar dilinin dövlət dili kimi fəaliyyətinin, kompüter təminatının aparılmasıdır. 3. Başqırdıstanda 2011-ci ildə kompüter dilçiliyi laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyada mətnlərin avtomatik emalı, elmi nəşrlərin elektron korpuslarının hazırlanması kimi məsələlər tədqiq olunur. 2014-cü ildə poetik korpus yaradılmışdır. Bu korpusa XX–XXI əsrin nəzm əsərləri daxil edilmiş və 1.7 milyon sözdən ibarət olub 101 şairin 17 min şeirini əhatə edir. Dünyada linqvistik təminatına görə rus dili poetik korpusundan sonra ikinci yeri tutur. Bundan başqa 2012-ci ildə başqırd dilinin maşın fondu yaradılmışdır. Son illərdə Türkiyənin Bilkənd Universitetində Kamal Oflazerin rəhbərliyi ilə türk dili cümlələrinin morfoloji təhlili üzrə tədqiqat işləri aparılır. Eyni zamanda tatar və türk alimlərinin birgə əməkdaşlığı ilə türk və tatar dillərinin morfoloji analizatorları hazırlanmış və bu analizatorların köməyi ilə təbii dillərin söz formalarının tanınması üçün fonoloji, morfoloji linqvistik təhlili və təsviri verilmişdir. 4. Azərbaycanda kompüter dilçiliyinə gəlincə isə, Azərbaycan dilçiliyində riyazi metodlardan istifadə edilməsi XX əsrin 60-cı illərində M.S.Qarayevanın “Riyazi dilçilik tədrisdə” adlı kitabının nəşri ilə başlanmışdı. M.S.Qarayeva tərəfindən təməli qoyulmuş riyazi dilçiliyin sonralar artıq bütün qolları üzrə (maşın tərcüməsi, Azərbaycan dilinin formal modellərinin hazırlanması, statistik metodla dilin tədqiqi) tədqiqat işləri aparılmağa başlanılmışdı. Yeri gəlmişkən burada xüsusi qeyd etməliyik ki, türkologiyada, eləcə də riyazi dilçiliyin Azərbaycan dilçiliyində inkişaf etdirilməsində görkəmli alimimiz prof. M.Şirəliyevin böyük xidmətləri olmuşdur. Məhz prof. M.Şirəliyevin AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda rəhbərlik etdiyi illərdə ilk dəfə (1964-cü ildə) Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|