Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 280 gedən yolu dərk etməyi öyrədir. Dildəki bütün münasibətlərin məcmusu onun ünsiyyət vasitəsi olmasıdır, bu isə onun ictimai vəzifəsini şərtləndirir. Lakin dildən başqa da ictimi hadisələr mövcuddur. Bəs, dil başqa ictimai hadisələrdən hansı keyfiyyətləri ilə fərqlənir? İşarəvi səciyyəsi ilə: 1.Dil – işarələr sistemidir, müəyyən anlayışı ifadə edən sözdür, verilmiş məzmunun ifadəsi, səs cildidir. O zaman dil olur ki, bu və ya digər səs, söz, cümlə məna, işarələr müəyyən bir fikir bildirir. Məsələn, Azərbaycan dilindəki bəli və xeyr səsləri konkret məna kəsb edir və müvafiq intonasiya ilə razılıq və narazılıq əlamətini bildirirlər. 2.Dil – işarələr sistemidir, tam şəkildə funksionallaşır; işarələr ayrı- ayrılıqda sadəcə səsdir, amma konkret məqsəd üçün birləşdikdə vahid forma alırlar. Hər bir işarə tamın bir parçasıdır. 3.Dil – işarələr sistemidir; siqnifikativ funksiyaya malikdir, müəy- yən predmet və ya real hadisə haqqında fikir mübadiləsinə xidmət edir. Hər bir işarə nəyisə təmsil edir, buna reprezintasiya deyilir. Bu yalnız insana xasdır, idraki və kommunikativ fəaliyyəti üçün mühüm vasitədir. İşarə dedikdə dilçilikdə siqnallar, simvollar yox, dil nomenklaturaları nəzərdə tutulur. Onlar iki formada olur: ideal - səs, yazı şəklində və maddi. Hər bir dil işarəsi forma və məzmuna malikdir. Dil işarəsi danışanların şüurunda mənalar və hissi obrazlar şəklində mövcuddur, ünsiyyət vasitəsi kimi insanlara xidmət edir. İşarələnənlərin əlaqəsi qeyri-ixtiyari, şərtidir, motivləşməmişdir – bu, semiotik prinsipdir. Dil işarələri ekstralinqvistik faktorların (məsələn, dialektizmlərin), həm də dil daşıyıcılarının təsirinə məruz qalır. İşarənin yaşama hüququ ənənə ilə bağlıdır. Linqvistik işarələr maddi və mənəvi fəaliyyətin məhsuludur və qapalı səciyyəlidir. Dünyanın dərk olunması yalnız dil formasında təzahür edir. 4.Dil – təbii işarələr sistemidir, bu işarələrin əsas vahidi sözdür, belə ki, dil işarəsi şüurda əqli obraz, qrafik şəkildə, akustik qavramada özünü göstərir. Əsas işarə - sözdə məna və akustika vəhdət təşkil edir. Ferdinan de Sössür anlayışla akustik obrazın birləşməsini işarə adlandırır (3, 145). V.F.Humboldtun fikrincə, dildə həlledici faktor səslərin bolluğu deyil, daha çox əksinə, nitqi qurmaq üçün lazim olan səslərin miqdarının əhəmiyyətli dərəcədə ciddi məhdudluğu və onlarin arasinda düzgün müvazinətdir (2, 105). Söz işarəsinin ünsiyyət prosesində xüsusi rolu vardır. Söz işarəsində fikri fəaliyyətlər – eyniləşdirmə və diferensial- laşdırma həmişə çarpazlaşır. Bu işarə nominativ dəyərlərə (yəni, əşya və hadisələri, onların əlamət və keyfiyyətlərini adlandırması) və sintaktik valentliyə (sintaqmatik sırada müxtəlif leksik əlaqələrə) malikdir. Məhz D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 281 bu iki funksiya ilə söz işarələri əsas və köməkçi adlara bölünürlər (bax: 4, 83-84). F.de.Sössür insanın danışmaq qabiliyyətini, bacarığını nitq fəaliyyəti adlandırır. Nitq fəaliyyətini daxili nitq və nitq deyə iki yerə ayırır. Müəllifin fikrincə, nitq aktı elə nitqdir. Daxili (psixi) və xarici (səs) cəhətləri ilə fərqlənən nitq həm fərdi, həm də sosial mahiyyət daşıyır. Dil nitq fəaliyyətinin mühüm hissəsidir. Dil anlayışı da dil fəaliyyəti mənasına uyğundur; dil qapalı, bütövdur, hadisələri təsnif etmək üçün bazadır. Dil fəaliyyətində nitq aktları yaranır - hər nitq aktı ən azı iki şəxsin iştirakını nəzərdə tutur. Dil nitq təcrübəsi vasitəsilə ictimai kollektivə mənsubdur, fərdlərin məcmusunda qrammatik sistemdir, yəni tam halda fərdlərdə yox, kollektivdə mövcuddur. Dil danışanın fəaliyyəti yox, passiv surətdə qeyd etdiyi hazır məhsuldur; heç vaxt qabaqcadan nəzərdə tutulmur, ondan şüurlu şəkildə istifadə olunur. Əksinə, nitq idrakın fərdi aktıdır, danışan öz fikrini ifadə etmək məqsədilə istifadə etdiyi dil kombinasiyalarını fərqləndirir. Dil nitq aktları bolluğunda əsasdır; nitq qabiliyyətini itirmiş adam belə dili mühafizə edir, çünki eşitdiyi dil işarələrini başa düşür. Nitqdən fərqli olaraq, dil sərbəst öyrənilə bilir. Nitq təbiətinə görə bircinsli hadisədir, onda mühüm olan, qeyd etdiyimiz kimi, məna və akustik obrazların birləşməsidir. Dil nitqdən fərqli olaraq konkretdir; dil işarələri mahiyyətcə psixi olsa da, onlar mücərrəd deyil, kollektiv razılıqla möhkəmləndirilmiş, assosiasiya ilə beyində lokallaşdırılan reallıqdır. Dil işarələrini yazıda şərti işarələr vasitəsilə təsbit etmək mümkündür. Dil sosialdır - şərtidir, mənsub olduğu fərdin şüurunda potensial surətdə möv- cud olan leksik və qrammatik sistemdir, nitq isə fərdidir, psixi-fizioloji prosesdir. Müəyyən qrup danışanlar mövcud olmadıqda, dil də yaşamır – dil o dildə danışan fərddən asılı deyil, fərd dili hazır şəkildə mənimsəyir. Nitq dil vasitəsilə fərdin öz fikrini ifadə etmək aktıdır. Bütün dil dəyişmələri nitqdə baş versə də, bu dəyişikliklər dilin səs sistemini dəyişmir. F.de.Sö- ssürə görə, dil kollektiv razılıqla təsdiq edilmiş və məcmusu dili təşkil edən assosiasiyalar, beyində yerləşən reallığın mahiyyətidir. Nitq isə fərdi ifadə və qavrama aktıdır. Nitq subyektin şəxsi fikirlərini ifadə etmək məqsədilə dil kodeksləri kombinasiyası, onları obyektivləşdirməyə imkan verən psixoloji mexanizmdir. Nitq insanların danışdıqlarının cəmidir, danışanların iradəsindən asılı olan fərdi kombinasiyalar və onları həyata keçirmək üçün zəruri olan danışma aktlarıdır. Ona görə də nitqdə kollektiv olan heç bir şey yoxdur, onun təzahürü fərdi və anidir. Nitqin başa düşülməsi və icra edilməsi üçün dil zəruridir - dil nitqin həm aləti, həm də məhsuludur. Nitq ayrıca fərd tərəfindən törənir, dil əvvəlki nəsillərin miras qoyduğu Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|