Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 187 Mətanət Ağasıyeva Sumqayıt Dövlət Universitetinin dissertantı agasiyeva1983@gmail.com Qantəmir nəsrinin sintaktik-üslubi xüsusiyyətləri Açar sözlər: sintaksis, sual cümləsi, ara sözlər, ismi birləşmələr, həmcins xəbərlər Ключевые слова:синтаксис, вопросительное предложение, вводные слова, однородные сказуемые Key words: syntax, interrogative sentence, parenthesis, noun combinations, homogeneous predicative Yazıçının fərdi yaradıcılıq üslubunun müəyyənləşməsində onun dilinin sintaksisi ən başlıca vasitədir. Eyni zamanda, yazıçı dilinin sintaksisinin müəyyənləşməsində onun mənsub olduğu bədii yaradıcılıq metodu da istiqamətverici funksiya daşıyır. "Dil materialı məhz sintaksis vasitəsilə dinamika qazanır, nitqə çevrilir" [8,146].Dil materiallarının nitqə çevrilməsi prosesi bədii yaradıcılıq müstəvisində müxtəlif sənətkarlarda fərqli şəkildə baş verir. Qantəmir nəsrində sintaksisin sadəliyini şərtləndirən digər amil onun möv-zusudur. V.P.Belyanin yazır ki, “Bədii mətnin dili onun mövzusu, problemi və ideyası ilə bağlıdır. Məsələn, mövzu seçimi əsərin dil həcmini və ideyanın dil reallaşmasını müəyyənləşdirir…Mövzu həm də sintaktik konstruksiyaların seçimini müəyyənləşdirir” [1, 2]. Qantəmirin nəsr dilinin sintaktik üslubu da onun mənsub olduğu realist-satirik bədii yaradıcılıq metodunun müəyyənləşdirdiyi istiqamətdə formalaşmışdır. Məlumdur ki, realist-satirik üslubun sintaksisi, adətən, xalq danışıq dili üslubunda qurulur. Qantəmirin nəsr dili özünün xalq dili elementləri ilə zəngindir. Ümumiyyətlə, onun nəsr dilinin xalq danışıq ifadələri ilə zənginliyi bədii sintaksisini fərqləndirən vasitədir: Beş manatı alıb qoydum cibimə. Bacım, anamın gözünü oğurlayıb, arağımı gətirdi. Çünki o bilir ki, mən vurmamış şəhərə çıxan deyiləm. Yumurta boyda bir qırmızı pamidoru yarı bölüb üstünə bir çimdik duz səpdim. Arağı atdım, gözüm yaşardı, lap ağzımı pörtlədi. Bir tikə çörəyi tutdum burnuma, pamidoru da ötürdüm getdi [7, 187]. Qantəmir yaradıcılığında mövzu-problem xalq məişətindən gəldiyindən onun məzmunu çoxqatlı sintaktik birləşmələr və çoxgedişli D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 188 cümlələr tələb etmir. Xalq məişəti problemlərinin zahiri sadəliyi həm də sintaksisin sadəliyini şərtlən-dirmişdir. Yazıçı nəsr əsərlərinin bədii sintaksisini mümkün qədər ritmik qurmağa çalışmış, bunun üçün azsözlü cümlə tiplərindən istifadə etmişdir. Belə cümlələrə istər müəllif təhkiyəsində, istərsə də obrazların nitqində rast gəlirik. Obraz nitqində: -Xeyr, qardaş! Məndən başqa bir ağ çarşablı arvad da var. Evə getdi ki, qab gətirsin. Bax, qardaş! O... mənim dalımdır. Bir qoca arvad da mənim qabağımda var. O da bu urusun dalıdır. Mən ondan dalıyam [7, 275]. Müəllif nitqində: Demək, ağ çarşablı arvad bu imiş. Heç bəlkə, buraya gəlməyibdir. Özü də evdə çörək bişirir [7, 275]. Qantəmir yaradıcılıığında xalq danışıq dilinin mühüm əlamətlərindən biri də söz sırasıdır. Xəbərin önə keçməsi çox zaman müəllif təhkiyəsini canlı danışıq dilinə yaxınlaşdırır: Xülasə, gələk mətləb üstünə[7, 274]. Çox vaxt Qantəmir nəsrində nağılvarı bir təhkiyə tərzinə rast gəlinir. Adam da var, adam da. Kiminin dili var, qələmi yoxdur, kiminsə qələmi var, dili yoxdur. Və kiminin nə dili var, nə qələmi [7, 169]. Bu cümlələr gələcək hadisələrə maraqlı, sirli bir müqəddimə kimi çıxış edir. Qantəmir nəsrində müşahidə olunan maraqlı məqamlardan biri də hökmün əksərən ismi xəbərlə ifadəsidir. Amma o, məharətlidir, zəkidir, gözüaçıqdır, cəld və zirəkdir [7, 176]. Onun boyu azca uzun, şalvarı azca qalife, çənəsi azca yastı, bədəni azca arıqdır [7, 176]. Ümumiyyətlə, Qantəmirin yaradıcılığında həmcins xəbərlərə üstünlük veril-diyini müşahidə edirik. Onun əsərlərində ismi və feili xəbərlərin daha çox həmcinsləşdirildiyini görürük. Sən xamsan, nabələdsən, bişməmisən [7, 176]. Kobudam, yonulmamışam, bəlkə doğrudur 7, 159]. Nəsr dilinin imkanları çərçivəsində nəsr dilinin poetik gücünüartır- mağa çalışan Qantəmir yaradıcılığında xəbərin bədii təkririgeniş yer tutur. "Eyni sözlərin, ifadələrin əsərdə ustalıqla, şüurlu təkrarı təkrir adlanır. Təkrir lüzumsuz təkrardan fərqli olaraq, bədii əsəri mənaca daha da genişləndirir, onun dilini və üslubunu daha da qüvvətləndirir”. İşlər sürətlə dəyişir, Aybikə də dəyişir, onun fikri də dəyişir [7, 322]. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 189 Adam lap ürəkdən kommunist olsun, millətbaz olsun, idealist, sofiməzhəb olsun, şeyx olsun, peyğəmbər olsun, nə olur-olun, yenə Hacı Əliqulu ona lazım olur. 220 Nə isə qonaqların hamısıağıllı idi, hamısının gözlərindən od yağırdı,hamısı ciddi bir mübahisəyə hazırlanıb gəlmişlər kimi görünürdü [7, 161]. Kitab şkafı hara, arvad hara, açarı hamama aparmaq hara? [7, 283]. Bu cümlələrdə dəyişmək, olmaq, hamı, hara sözlərinin təkrarı dilin bədiiliyini qüvvətləndirmişdir. Ə.Dəmirçizadə “Gülmək və şarlatanlar” məqaləsində yazır: “Qantəmirin cümlələri heç də rus, fars dillərinin təsiri altında qalan yazıçıların cümlələrinə bənzəmir. Bu cümlə bugünkü canlı dilimizin doğma cümlələridir” [3, 40]. Qantəmir yaradıcılığında bədii dilin canlılığını təmin edən vasitələr- dən biri də xalq danışıq dilindən gələn ara sözlərdir. Nə başınızı ağrıdım, sudda, kooperativdə, divanxanada, ağsaqqal arasında, qoçular yanında, müəllimlər qurultayında hər yerdə kişi sözünü keçirməyə çalışırdı [7, 187]. O birindən Hindistanımı, İranımı, Misrimi, Əfqanımı, imam əzizidir, böhtan deyə bilmərəm, ancaq mən onu deyə bilərəm ki, mərhumun atdan məqsədi ingilis millətidir [7, 235]. Qantəmir nəsrinin sintaktik quruluşunun əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, hətta üçüncü şəxsin dilindən verilmiş müəllif təhkiyəsi də oxucu ilə söhbət tərzindədir. "Hacı Lələ" hekayəsindən bir parçaya diqqət edək:Hacı Əliqulu, doğrudur, bir xarici ilə əl-ələgörüşəndə gəlib evdə əlini sabunla təmizlərdi, düzdür ki, xaricinin əlinə dəyən stəkanı yeddi dəfə suya çəkməmiş ağzına vurmazdı [7, 221]. Müəlllif fikrin ifadəsinə doğrudur, düzdür kikimi ara sözlərin sintaktik vəzifəsini əlavə etməklə təhkiyənin söhbət şəklinə salmağa nail olmuşdur. Qantəmir nəsrində bəzən təhkiyə sintaksisi öz yerini dramaturji sintaksisə verir. Yazıçı, adətən, obrazlar arasında söhbətin mübahisəli məqamlarının bədii dil həllini bu sintaksisdə qurur. "Xanım Əminə" hekayəsində qadınlar arasında davanın kuliminasiya həddində müəllif bədii sintaksisin nəsr formasını dramaturji forma ilə əvəzləyir, qəhrəmanın hisslərini remarkada verir: Xanım Əminə: - (Çox hiddətli). İt sənin ərindir, oğraş da... İşçi qadın: -Sən özünsən ki, bunu ərindən çarşabınla gizlədirsən![7, 280]. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|