Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 212 ayrı vahidləri deyil, onların qarşılıqlı əlaqəsindən meydana çıxan məqamları da əhatə edir (2, s.2). Kvantitativ metodun ən mühüm üstünlüyü onun dəqiqliyi və nəticələrin birmənalı olmasıdır. Bu isə irəli sürülən fikrin əminliklə ya təsdiq, ya da inkar edilməsi üçün əsas verir. Tətbiqi dilçiliyə daxil olan kvantitativ dilçilik riyazi statistik metodların tətbiqi ilə dilin müxtəlif səviyyələrində baş verən dəyişmələri, onların baş vermə səbəblərini və ümumi mənzərəsini müəyyən etmək imkanı verir. Bu metodun tətbiqi digər səviyyələrlə yanaşı, leksik səviyyədə baş verən prosesləri izləmək, müxtəlif söz qruplarının işləkliyi, inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlı nəticə çıxarmaq üçün əlverişli üsullardandır. Frazeoloji birləşmələrin tədqiqində kvantitativ üsulların tətbiqi həm müasir səviyyədə, həm də tarixi baxımdan onların izlənilməsinə şərait yaradır, frazeologizmlərin istifadəsində tezlik xüsusiyyətlərinin müəyyən olunmasına imkan verir. A. Lazaratonun fikrincə, “Kvantitativ metod dil hadisələrinin tezliyini, keyfiyyət metodları isə bunun səbəblərini müəyyən etmək imkanı verir” (3, s.7). Dil vahidləri xalqın mədəniyyəti, dünyagörüşü ilə bağlı mühüm faktları, gerçəklik fraqmentlərini qoruyub saxlayır. Milli mədəniyyətin əks olunduğu vahidlərdən biri kimi, frazeologizmlər dil mənzərəsini üsusi boyalarla əks etdirməsi ilə diqqəti cəlb edir. Leksik səviyyədə dil vahidləri arasındakı münasibətlər fərqli yanaşmalarla – müqayisəli (sintaqmatik), qarşılaşdırmalı (paradiqmatik), funksional baxımdan təhlil olunur. Leksik-semantik sistemin bu şəkildə parametrik təhlili ilə yanaşı, əldə olunan faktların kvantitativ təhlilə cəlb olunması daha dəqiq nəticə çıxarmaq üçün faydalıdır. Funksional parametrin müəyyən olunmasında başlıca meyar leksik vahidin uzunluğu hesab olunur: sözün uzunluğu onun istifadə tezliyi ilə tərs mütənasibdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, frazeologizmlər xüsusi söz qruplarıdır və xalqın etnomədəni irsini, təfəkkür tərzini, dünyagörüşünü əks etdirir. Bu söz qrupunun kvantitativ təhlilində meyarlar da fərqli olmalıdır. Xalqın təfəkküründə yer alan təsəvvürlərin, ətraf aləmlə bağlı fikirlərin, müxtəlifyönlü münasibətlərin dil vasitəsilə kəmiyyət göstəricilərini nəzərdən keçirmək mümkündür (4, s.42). Kvantitativlik kateqoriyası riyazi, məntiqi, psixoloji, fəlsəfi və linqvistik səciyyə daşıyır. Frazeologizmlərin kvantitativ baxımdan təhlilində leksik layın sintaqmatik stratifikasiyası da xüsusi maraq doğurur. “Sintaqmatik parametr dilin leksik nüvəsinin parametrik təhlilində sistemyaradıcı amillərdən biri kimi çıxış edir” (5, s.23). Sintaqmatik baxımdan fəallığı ilə diqqəti cəlb edən leksik vahidlərin müəyyən olunması xalqın D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 213 təfəkküründə özünə yer tapan aparıcı obrazların müəyyən olunmasına da şərait yaradır. Hətta bəzən leksemin xalqın təfəkküründəki mövqeyi baxımından frazeologizmin komponenti kimi çıxış edən vahidin obrazlılığı bütövlükdə frazeologizmin ifadə etdiyi məna tutumundan daha əhəmiyyətli hesab olunur: “... onların hər hansı nominativ vahidlə bağlı kəmiyyəti və tezliyi dil mənzərəsini daha çox əks etdirir, nəinki onda ifadə olunan və daha geniş mənada dünyagörüşü ilə bağlı olan hikmət” (6, s.19). Entonim komponentli frazeologizmlərin komponentar təhlili bəzi entonimlərin digərlərinə nisbətən daha fəal olduğunu göstərir: Diaqramdan göründüyü kimi, milçək (25,71%) və qurd (20%) komponentli frazeologizmlər digərlərindən kəmiyyət baxımından xeyli üstündür. Daha sonra arı (8,57%), birə (5,71%), qarışqa (5,71%), hörümçək (5,71%) və zəli (5,71%) komponentli frazeologizmlər gəlir. Cırcırama (2,86%) və pərvanə (2,86%) komponentli frazeologizmlərin kəmiyyət baxımdan azlığı bu entonimlərin əsasən bədii ədəbiyyatdan gəlmə obrazlarla bağlı olması ilə izah oluna bilər. Yüksək işlənmə tezliyinə malik entonimlər mühitə uyğun olan, məişətdə çox təsadüf olunan həşəratlarla bağlıdır. Məlum olduğu kimi, entonim komponentli frazeoloji vahidlər zoonim komponentli frazeologizmlərin tərkibinə daxildir. Zoonim komponentli frazeoloji vahidlər tədqiqata cəlb etdiyimiz 7000 frazeoloji birləşmənin 3, 59%-ni təşkil edir: D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 214 Zoonim komponentli frazeologizmlərin 13,55%-i entonim komponentli frazeoloji vahidlərdən ibarətdir. Entonim komponentli frazeologizmlər emotivliyin ifadəsi baxımından fərqli şəkildə qruplaşdırıla bilər. Onların bir qismi müsbət, bir qismi mənfi, digəri isə ambivalent məzmun ifadə etməsi ilə diqqəti cəlb edir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 215 İngilis dilində komponentlərindən biri rəng bildirən söz olan frazeologizmlərin 56%-nin mənfi, 18%-nin müsbət, 26%-nin neytral dəyərləndirmə məzmunu daşıdığı bildirilir (7). Ümumiyyətlə, frazeoloji sistemdə mənfi mənalı vahidlərin üstünlük təşkil etməsi müşahidə olunur. Bunu “insanların mənfi hadisələrə daha həssas və kəskin emosional münasibət göstərməsi” ilə əlaqələndirən A. Rayxşteynin fikrincə, insanların stress vəziyyətində hazır nitq vahidlərindən istifadə ehtiyacı da mənfi məzmunlu frazeologizmlərin meydana çıxmasını şərtləndirmişdir (8, s.61). Müasir dövrdə müxtəlif statistik kompüter proqramları vasitəsilə dil vahidlərinin kvantitativ təhlilini aparmaq mümkündür. frazeoloji vahidlərin işlənmə xüsusiyyətlərini izləmək məqsədilə yaradılmış “Ngram Viewer” proqramı təxminən 8 dildə axtarış imkanına malikdir. Dil korpusu əsasında işləyən proqramın Azərbaycan dilində axtarış imkanı olmasa da, entonim komponentli bəzi frazeologizmlərin 1800-cü ildən 2000-ci ilədək işləklik səviyyəsini nəzərdən keçirməyə çalışdıq. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|