Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 223 açılmasının nəzərə alınmadığını, nitq zəncirində əks olunmadığını, buna baxmayaraq, bir-birinə paralel şəkildə yerləşən xətləri - cümlənin ritmik- intonasiya quruluşu, fonem-morfem strukturu, leksik mənaların ardıcıllığı, on dörd müxtəlif qrammatik mənanın sırasını göstərdiyini qeyd edir (5, s. 6). “Sxemin başlıca məqsədi nitq zəncirində qrammatik mənaların sistemini göstərmək, onların bir-biri ilə münasibət formalarını müəyyən etməkdir” (5, s. 6). Bütün mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla, qrammatik mənanın “akkordu”nun – aktual və qeyri-aktual, potensial və latent, daimi və müvəqqəti məzmuna malik olmasından asılı olmayaraq, heç şübhəsiz, linqvistik səciyyə daşıdığını və tədqiqinin xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu yazan müəllif hər bir dil üçün fərqli xüsusiyyətlərə malik olan qrammatik mənaların akkordunun – nitq zəncirinin partiturluğunun nitq axınının anatomik kəsiyini əks etdirdiyini qeyd edir (5, s. 13). “Musiqi əsərinin bütün səslərinin yazılması sistemi ansamblın, opkestrin, yaxud xorun fəaliyyətini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulur. Partiturluq yazısının prinsipi, onun vertikal yerləşməsi onların eyni zamanda səslənməsində bütün səslərin hərəkət istiqamətinin asan əhatələnməsi imkanı verir” (6, s. 133–134). Partiturluq - mətnin müxtəlif dil səviyyələrinə məxsus vahidləri birləşdirmək xüsusiyyətinə əsaslanan və çoxsəslilik effekti yaradan struktur-semantik kateqoriyasıdır. Bədii mətndə çoxsəslilik bir neçə personajın (surətin) eyni zamanda danışması şəklində təzahür edir. Bədii mətndə bu “səs” tələffüz olunan sözlərə və ya personajın gizli, dilə gətirilməyən fikir və hisslərini ifadə edən daxili nitqinə uyğun gələ bilər. Polifonik bədii mətndə personajın partiyası (nitqi) müəllif nitqinin “içərisinə daxil olur”. Partiturluq prinsipini sadə cümlədən mətn səviyyəsinədək genişlən- dirərək İ. Qalperin partiturluğu mətnin xətti və şaquli “kəsiyi” ilə əlaqə- ləndirir. İ. Qalperinin “Mətnin qrammatik kateqoriyaları” adlı məqaləsində ilk dəfə olaraq partiturluğu mətn kateqoriyaları sırasında mətndə faktual- məzmun və konseptual məzmun olmaqla iki növ informasiyanı əhatə edən və müvafiq olaraq mətnin üfiqi və şaquli kəsiyini təşkil edən struktur kateqoriya kimi verilmişdir (7, s. 524-530). Bu yanaşmaya görə, partiturluq kateqoriyası informativlik kateqoriyası ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. Bu baxımdan yanaşdıqda “konsept” anlayışı ilə mətnin bütövlüyünü şərtləndirən partiturluq arasında da əlaqənin olduğunu görmək mümkündür. “Konsept”in mənası “təsəvvür” deməkdir. Ayrı-ayrı mövzular konsept təşkil edir. Məs.: vətən, sevgi, təbiət, ailə və s. konseptləri. Bu və ya digər D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 224 mövzular mətnlər vasitəsilə (istər nəzm, nəsr, istərsə də dram) reallaşır. Bizcə, məzmun baxımından belə mətnlər məntiqi-semantik cəhətdən bütöv olmasa, həmin konsept aydın dərk edilə bilməz. Konseptin dərkində - çatdırılmasında, eləcə də partiturluğun qurulmasında mətn formasının fərqli nitq formalarında təqdim olunması ilə bağlı maraqlı məqamlar özünü göstərir. Dialoqa məntiqi-semantik aspektdən nəzər yetirsək və məntiqi- semantik aspektdə mətnin formadan məzmuna və məzmundan formaya inkişafı prinsipinə əsaslandığını nəzərə alsaq, (8,9,10) bu əsaslar daxilində mətnin sual sahəsi və mətnin cavab sahəsinin gerçəkləşdiyini diqqət mərkəzində saxlamalıyıq. Hər bir dialoq vahidinin komponetləri məntiqi-semantik cəhətdən bir-biri ilə bağlanır – kogerentlik və kogeziya münasibətləri formalaşır. Dialoq mətnləri dərəcə baxımından kompressiyaya (sıxılmaya) da məruz qalır (11,12). Dialoq mətnlərində mühüm struktur-semantik, məntiqi-semantik və funksional vasitələr olur və dialoq həmin qəbildən olan mətnlərin bir sıra vasitələrlə əlaqəsini gerçəkləşdirir. Bu əlaqələrdən intonasiya, sintaktik əlaqənin struktur vasitələri, mürəkkəb cümlələr və yuxarı fraza vahidləri, sintaktik vahidlərin sırası, əvvəlinci mətnin sonrakılara təsiri, qrammatikləşmənin meydana gəlməsi (ellipsis və yarımçıqlıq), determinativ elementlərin, kommunikativ-praqmatik mənaların və dialoq strukturunda sintaktik vasitə kimi paralelizmin rolunu göstərmək olar. Dialoji nitqin iştirakçıları bir-birlərini bilavasitə qavrayır və emosional vəziyyətlərini qiymətləndirirlər. Psixoloji durumla əlaqədar nitqdə öz əksini tapmayan sözün və ya ifadənin semantik yükünü isə kontekst daşıyır. Dil insan psixikası ilə sıx bağlı olduğundan nitqdə təzahür edən hər bir hadisənin az və ya çox dərəcədə psixoloji baxımdan izahı olmalıdır. Bu baxımdan da nitq aktına psixolinqvistik dəyər vermənin də xüsusi önəmi vardır . Psixolinqvistik baxımdan yanaşmada müxtəlif istiqamətlər mövcud olsa da, N. Xomskinin baxışları xüsusilə fərqlənir. Alim “Dil və təfəkkür ” əsərində qeyd edir ki, universal qrammatika səviyyəsində dilçi insan təfəkkürünün bəzi ümumi xüsusiyyətlərini meydana çıxarmağa çalışır – bu halda linqvistika təfəkkürün bu aspektlərini öyrənən psixologiyanın bölməsindən başqa bir şey deyil (13, s. 24). Başqa bir müəllif isə semantikanın psixologiya ilə əlaqəli öyrənilməsini vacib hesab etmişdir: “Semantik əlaqələrin xüsusiyyəti və Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|