Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 221 istifadə olunur. Sintaqmatik anlayış olan “mətn toru” yalnız konkret mətnə daxil olan dil vasitələrini (leksik, morfoloji, sintaktik) əhatə edir. Mətnin formal-qrammatik, struktur-semantik, funksional- kommunikativ, məntiqi-semantik bütövlüyünün təmin edilməsində mətn kateqoriyaları mühüm vasitələr hesab olunur. Həmin kateqoriyalar mətnin komponentləri, tərkib hissələri, diskurs və abzaslarını əlaqələndirir və kateqoriyalar əlaqəliliyin təzahür forması kimi ortaya çıxır. Məhz bu əlaqəlilik də mətni əmələ gətirir və onu formalaşdırır. Mətn kateqoriayaları mətnin qrammatik, kommunikativ, məntiqi və semantik aspektdən bir bütöv və tam kimi formalaşmasında iştirak edir, sıx qarşılıqlı əlaqədə funksionallaşır və sanki mətni “əlaqə toru”na salır. Bu bütövlük yalnız ayrı-ayrı mətn kateqoriyaların birliyinin nəticəsində mümkün olur. Dilçiliyin müasir və aktual sahəsi olan mətn sintaksisinin əsas predmetlərindən olan mətn kateqoriyaları dünya dilçiliyində müəyyən dərəcədə tədqiq olunmuş və mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Mətn kateqoriyalarının araşdırılması mətn sintaksisinin vacib və aktual istiqamətidir və mətnin mürəkkəb parametrlərinin qurulmasına şərait yaradır. Ümumiyyətlə, mətn sintaksisinin hələ tam öyrənilib, tədqiq olunmamış, araşdırılmasına ehtiyac duyulan elə aspektləri var ki, kateqoriyalar da bunlardandır. Kateqoriyaların araşdırılması o qədər mürəkkəb bir məsələdir ki, bunun üçün mətnin ayrı-ayrı elementləri, onların daxili əlamətlərindən mətnin bütövlükdə öyrənilməsinə qədər bir proses nəzərdən keçirilməlidir. Prospeksiya, predikasiya, retrospeksiya, presuppozisiya və digər mətn kateqoriyaları mətn sintaksisi sahəsindəki tədqiqata cəlb olunmuş, bu haqda Azərbaycan dilçiliyində müəyyən fikirlər söylənilmiş, onların mətnin formalaşmasındakı rolu araşdırılmışdır. Mətn kateqoriyalarından biri olan partiturluq haqqında isə Azərbaycan dilçiliyində söhbət açılmamışdır. Mətnin kateqoriyalarının funksionallaşması yalnız qarşılıqlı əlaqədə mümkün olur. Başqa sözlə, mətnin kateqoriyalarının qarşılıqlı əlaqəsinə onların funksionallığının prinsipi kimi baxmaq lazımdır (3, s. 135). Mətnin ilk baxışdan müşahidə olunmayan, yalnız əsaslı təhlil nəticəsində ortaya çıxarılan dərin laylarının öyrənilməsi bir sıra məqamların, eləcə də partiturluq kateqoriyasının nəzərdən keçirilməsini zəruri edir. Partiturluq – bədii mətndə müxtəlif dil səviyyələrinə məxsus vahidlərin tamlığını, vəhdətini təmin edən əsas rolunu oynayan struktur-semantik kateqoriyadır. Partiturluq mətndə temporallıq, lokallıq, modallıq kimi kateqoriyalarla qarşılıqlı əlaqədə olmaqla onların da ifadə və D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 222 funksionallıq baxımdan daha əlverişli üsullarla əks olunmasına şərait yaradır. “Partiturluq” termini dilçiliyə musiqişünaslıqdan gətirilmişdir. Musiqişünaslıqda çoxsəsli musiqi əsərinin bütün partiyalarının cəmini ifadə edən bu termini dilçilikdə ilk dəfə işlədən V.Admoni qeyd edir ki, “nitq zənciri ... bir-birinin üzərində qurulan qatların mürəkkəb, kompleks təşkil edən qurumdur” (, s.21). Müəllif sadə cümlənin partitur quruluşu dedikdə cümlənin qurulması prosesində onda eyni zamanda müxtəlif mənaların yerləşməsini nəzərdə tutur: “Nitq axınında mənaların bir akkordda cəmlənməsi, çoxölçülülükdən vahidliyə keçid qrammatik mənanın leksik mənanın üzərinə “laylanması” nəticəsində baş verir” (4, s. 21-22). Qrammatik mənanın bu çoxlaylı sistemini V.Admoni nitq zəncirinin partitur quruluşu adlandırır. Mətnin dərin strukturu partiturluq kateqoriyasının “tor”unun digər mətn kateqoriyalarının “tor”unu özündə birləşdirdiyi müxtəlif səviyyəli vahidlərin mürəkkəb qurumunu əks etdirir. Son dövrlərə qədər qrammatik mənanın öyrənilməsi ilə bağlı bir neçə istiqaməti fərqləndirmək mümkündür: semantik, praqmatik, sinonimlik baxımdan yanaşma və qrammatik vahidlərin bir-biri ilə uyğunluğu baxımından… Sonuncu yanaşmanın xüsusilə əhəmiyyətli olmasından bəhs edən V. Admoni konkret nitq zəncirində hətta bu yanaşmanın belə birtərəfli olması və qrammatik məna və əlaqələri tam əks etdirməməsi qənaətindədir (5, s. 4). Qarşılıqlı əlaqədə olaraq müəyyən birlik yaradan qrammatik mənaların eyni – düz xətt üzrə yerləşdiyini, ifadə olunan məzmun baxımından nitq zəncirinin vahidi kimi çıxış edərək cümlədə paralel şəkildə yerləşib bir-birinə “sarıldığını” və çoxmənalılığın ifadəsinə şərait yaratdığını yazan müəllif qeyd edir ki, “nitq zəncirində vahid “akkordda” çıxış edən bu müxtəlif mənaların cəmi, onların “interferensiyası”, çoxmənalılığın bəlli birliyə - vahidliyə çatdırılması, məlum olduğu kimi, qrammatik mənanın nitq prosesi iştirakçılarının diqqətinin birbaşa yönəldiyi və əsas təşkil edən leksik mənanın üzərinə yerləşməsi yolu ilə mümkün olur” (5, s. 5). Bu zaman hətta ünsiyyət aktı üçün aktuallıq kəsb edən mənanın əsas mənaya əlavə olunması və ya fərqləndirilməsi belə mümkündür (5, s. 5). “Cümlənin quruluşunda qrammatik mənaların lay-lay yerləşməsi ilə bağlı konkret təsəvvür əldə etmək üçün biz musiqi partiturunu xatırladan bir qədər qeyri-adi sxem təqdim edirik. Bu bənzərliyi nəzərə alaraq biz sxemi nitq zəncirinin qurulmasının partitur sxemi adlandıracağıq” (5, s. 6). Müəllif bu sxemdə üslubi məqamların və leksik mənanın səciyyəvi cəhətlərinin tam Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|