Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 242 imkansızdır. Amma onlar empirik realizm prinsiplərinə əsaslanan semantik nəzəriyyənin qurulmasında faydalı ola bilər [5, s.282]. Mental məkanlar nəzəriyyəsinin yüksək izahedici potensial bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən qeyd edilmişdir. Məsələn, İ.Svitserə [20] görə o, təkcə referensiya problemlərinə deyil, habelə polisemiyanın təsvirinə tətbiq edilməlidir. Bu zaman koqnitiv linqvistikada metaforik köçürmələrin əsaslı surətdə işlənib-hazırlanmış mövzusu məhdudlaşdırılmamalıdır. Məqalələr toplusu [21] J.Fokonyenin konsepsiyasının mümkün tətbiqatı haqqında təsəvvürləri genişləndirdi. Müəllifin özü referensiya və həqiqət məsələləri ilə bağlı mürəkkəb fəlsəfi məsələləri həll etməyi məqsəd kimi qarşısına qoymamışdır. O öz əsas xidmətini onda görür ki, ən müxtəlif dil materiallarının sayəsində (presüppozisiya, irreal şərtli cümlələr, when bağlayıcılı budaq cümlələr və s.) köhnə problemlərə yenidən baxmaq, keçmiş üsullardan imtina edərək onları yeniləri ilə əvəzləmək ona müyəssər olmuşdur [3, s.152– 159]. J.Fokonyenin nəzəriyyəsini yüksək qiymətləndirən C.Dinsmor onun əhəmiyyətini belə qiymətləndirirdi ki, “bu nəzəriyyədə koqnitiv faktorların, biliyin təşkili prinsiplərinin, hər şeydən əvvəl, tez-tez dəqiq olmayaraq təbii dilin “məntiqi” adlandırılan həmin sahənin semantik interpretasiyasının prosedur strategiyalarının rolu təzahür edir” [22, s.358]. O belə davam edirdi: “...demək olar ki, kvantor və modallıq kimi daha aşağı səviyyəli strukturların semantik interpretasiyası üçün bu faktorların mühümlüyünü təsdiq edən əsər yoxdur. Conson-Lerdin mental məntiq doktrinası, dil, mühakimə və şüurun koqnitiv dərki haqqında maraqlı məlumatları ehtiva edən kitabı [23] gözəçarpan istisna təşkil edir. Buna müvafiq olaraq hazırkı problemlər, başlıca olaraq, formal məntiqin semantik ideyaları əsasında dərketmə prosesinin özünü nəzərə almadan tədqiq olunur, belə ki, dil təmiz formal sistem kimi nəzərdən keçirilir. Conson-Lerdin əsəri kimi J.Fokonyenin əsəri də bu ənənədən radikal şəkildə uzaqlaşır. Bu zaman qeyd etmək lazımdır ki, J.Fokonye bu problemlərin daha sadə və inandırıcı izahını verir” [10, s.175]. ABŞ-ın Prinston Universitetinin professor Conson Lerd “Mental models and cognitive change” adlı məqaləsinə belə başlayır: “1970-ci ildə Artur Fray böyük bir sənaye şirkətində mühəndis işləyirdi. Onun həmkarı Spenser Silver yeni bir yapışqan ixtira etdi. Lakin faydasız görünən bu yapışqan o qədər zəif idi ki, bir kağız parçasını digərinə güclə yapışdıra bilərdi. Bir bazar günü Fray kilsədə xor oxuyanların arasında D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 243 idi. O, oxunan himnləri kiçik kağız parçalarından ibarət öz ilahi nəğmələr toplusunda qeyd edirdi. Amma kağızların tökülməsindən narahat olan Frayın moizə zamanı ağlına belə bir fikir gəlir: S.Silverin yapışqanını kağız parçasının üzərinə qoymaqla mükəmməl bir kitab nişanı düzəltmək. Həm də bu, yerində yapışdırılar və səhifəni korlamadan soyula bilərdi. Bu minvalla Post-it (yapışqanlı qeyd kağızı) meydana gəldi. Şeylər bir anda cənab Fraya eyni tərzdə göründü, amma bir göz qırpımında onun ağlı tamamilə dəyişdi. Belə koqnitiv dəyişmələr Koqnitiv Psixologiya jurnalının xüsusi buraxılışının mövzusu oldu. Buraxılışın redaktorları mövzunu fərdi məqalə kimi verməyimi məndən xahiş etdilər” [24, s.131]. Müəllif koqnitiv dəyişməni anlamağın yolunun təfəkkürün bəzi aspektlərinin dərkindən keçdiyini söyləyir. Bəs ağıl belə ardıcıllıqları necə törədir? Bu problem haqqında düşünməyin faydalı üsulu kompüter proqramına müraciət etmək sayılır. Bütün hallarda insan ağlı proqramların ehtiva etdiyi məlumatlara malikdir. Mental məlumatlar müvəqqəti təfəkkür qavrayışından, həmçinin uzunmüddətli bilik və inanclardan ibarət ola bilər. “Bu məlumatlar daha çox inrospektivdir. Lakin ağlımızın bu məlumatlardan faydalanan “proqramları” vardır. Bu proqramlar şüur üçün əlçatmazdır. Lakin onların köhnə düşüncələrdən yenisini yaratmaq üçün mövcud olması şərtdir. Eyni zamanda, məlumatlardan xəbərdar olmağımıza baxmayaraq, şüurumuzun onları necə təqdim etməsini heç də həmişə bilmirik. Proses və təsəvvür məsələləri psixoloji səciyyə daşıyır: koqnitiv psixologiyanın hədəfi onların əlçatmazlığından çıxış edərək həmin proses və təsəvvürlərin xüsusi xarakterini aşkarlamaqdan ibarətdir” [yenə orada]. Mental modellər nəzəriyyəsinin mənşəyini haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Görkəmli amerikan məntiqçisi Çarlz Sanders Pirsin mühakiməsinin sxematik təsvirlərində belə bir nəzəriyyənin işartıları vardır. O yazırdı ki, “…bunlar gözümüz önündə hərəkətin canlı təsvirlərini təqdim edir” [25, 4-cü cild, &8]. Faktiki olaraq, XIX əsrin bəzi fizikləri, o cümlədən Kelvin, Bolsman və Maksvel mental modellər ideyası haqqında qabaqcadan fikir söyləmişlər. C.Lerd XX əsrin tanınmış psixoloq və fizioloqu Kennet Kreykə (26, 5-ci fəsil) istinadən yazırdı: “Əgər orqanizm öz başında xarici gerçəkliyin və öz mümkün hərəkətlərinin “kiçik modelini” daşıyırsa, o, müxtəlif alternativləri, həmçinin onlardan ən yaxşısını sınaqdan keçirə, gələcək situasiyalar haqqında qabaqcadan xəbər verə, hazırkı dövrlə gələcəyə münasibətdə keçmiş hadisələrin təqdim etdiyi biliklərdən yararlana və üzləşdiyi Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|