Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 260 diskursa transformasiya olunması prosesləri ilə rastlaşırıq. İlk öncə onları ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. Diskurs, bir qayda olaraq, yaxın (üz-üzə) təmas bazasında, yəni, aktiv və passiv kommunikantın vizual və vokal təmas məsafəsində olduğu zaman reallaşan ünsiyyət prosesində yaranır. Diskursiv ünsiyyətə real həyatda əyani şəkildə yaşanan ünsiyyət də demək mümkündür. Bu ünsiyyət üçün aktiv və passiv kommunikant faktoru nə qədər vacibdirsə, həmin ünsiyyətin cərəyan etdiyi real zaman, şərait və situasiyanın özü də bir o qədər vacibdir.Danışan və dinləyən şəxslərin üz-üzə dayandığı, bir- birini həm görmək, həm də eşitmək imkanına malik olduğu təbii şəraitdə baş verən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskursun ən bariz nümunəsi hesab oluna bilər. Burada qeyd edilən “təbii şərait” ifadəsi çox vacib faktorlardan və ya şərtlərdən biridir, çünki, təbii şəkildə baş verməyən dialoq, söhbət, mübahisə və s. diskurs deyil, nitq mahiyyəti daşıyır. Nitq, bir qayda olaraq, gerçək zaman rejimində reallaşan elə bir ünsiyyət prosesində yaranır ki, bu zaman aktiv və passiv kommunikantın vokal təmasdan başqa, digər təmas imkanımövcud olmur.Bu ünsiyyət üçün vacib olan əsas faktor, sadəcə, aktiv və passiv kommunikantdır. Nitqin yaranması baxımından real şərait və situasiya, artıq, o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki bu ünsiyyət forması üçün vizual və digər təmas faktorları arxa plana keçir. Əgər belə olmasaydı, bu ünsiyyət nəticəsində nitq deyil, diskurs yaranardı. Nitq vasitəsilə təmin edilən ünsiyyətin ən bariz nümunəsi aktiv və passiv kommunikantın bir-birini görmədən qurduğu ünsiyyətdir. Məsələn, vizual görüntünü məhdudlaşdıran hər hansı bir maneə arxasından edilən söhbət, uzaq məsafədən telefonla qurulan ünsiyyət və s. Amma bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, artıq elm, texnika və texnologiyalar çox inkişaf etmişdir. Son dövrlərdə görüntü imkanına da malik olan telemost, videotelefon, skayp və s. üsullarla qurulan ünsiyyətin nitq, yoxsa, diskurs yaratması məsələsi bəzi hallarda şübhələrə yol açır. Əvvəllər birmənalı şəkildə nitqin yaranması kimi qəbul edilən bəzi ünsiyyət formaları ilə bağlı artıq belə bir yanlış təsəvvür yaranır ki, onlar indidiskursun yaranmasına xidmət edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, 3D ekranının qeyri-adi imkanları bizi o məkanın ortasında olduğumuza inandırmağa çalışsa da, istənilən halda, biz o məkanda deyilik. Görüntü hər nə qədər keyfiyyətli olursa olsun, ekranda gördüyümüz çiçəyin ətrini, qar-çovğunun soyuqluğunu, günəşin və ya alovun istisini hiss etmirik.Amma səsin bütün tonlarını, notlarını və titrəyişlərini insan qulağını tam şəkildə aldada biləcək real vokal səviyyədə eşidirik. Buna görədə belə bir ünsiyyət nəticəsində məhz nitqinyaradığını qəbul edirik. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 261 Mətn,bir qayda olaraq, məkan və zaman baxımından uzaq təmas bazasında,yəni, aktiv və passiv kommunikantın vizual, vokal və digər təmas imkanlarından tamamilə məhrum olduğu bir şəraitdə yaranır. Nitqdə, sadəcə, məkan baryerini aşmaq imkanı olduğu halda, mətndətam real olmasa da, həm zaman, həm də məkan baryerini aşmaqpotensialı mövcuddur. Başqa sözlə desək, mətn real zaman və məkan daxilində heç bir təması olmayan aktiv və passiv kommunikant arasında şərti ünsiyyətinbaş verməsi ilə bağlı illüziya yaratmaqpotensialına malikdir. Belə ki, bu gün biz yüz il, min il əvvəl yaşamış bir şairin, filosofun əsərlərini oxuyaraq sanki onunla şərti ünsiyyətdə oluruq. Zaman və məkan baxımından onlardan çox- çox uzaqlarda olsaq da, heç bir real təmasımız olmasa da, oxuduğumuz mətn onlarla ünsiyyət illüziyası yaradır. Real ünsiyyət olmasa belə, oxunan mətn vasitəsilə onların fikirlərini mənimsəmiş, dərk etmiş oluruq. Diskurs, nitq və mətnlə bağlı buraya qədər deyilənləri belə ümu- miləşdirə bilərik ki, mətn nitqin, nitq isə dirskursun linqvo-psixoloji qarşılığı, rəmzi və ya simvoludur. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinə əsaslanan bu yanaşma tərzi belə bir mülahizə irəli sürməyə əsas verir ki, diskursgerçəkliyin özü və ya vahidi (Gv), nitq onun dərk olunan əsas xüsusiyyəti, yəni,birinci sıra gerçəklik elementi (Ge 1 ), mətn isə bu gerçəklik vahidinə ekvivalent olan dil struktur vahidi və eyni zamanda ikinci sıra gerçəklik elementidir (Ge 2 ). Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriy- yəsinin 4 elementli intellekt kodu bazasında diskursun dərk edilməsinis- xematik şəkildə belə ifadə etməkmümkündür: NİTQ →MƏTN → DİSKURSvə ya(Ge 1 + İO 1 )+ (Ge 2 + İO 2 ) = D&Gv Burada İO 1 birinci sıra gerçəklik elementinin, İO 2 isə ikinci sıra gerçəklik elementinin yadda qalmasını təmin edən intellekt obrazıdır (daha ətraflı bax: 2, s. 56-72). Diskursun tam şəkildə nitqə transformasiya olunması mümkün deyil. Çünki, artıq qeyd etdiyimiz kimi, diskurs gerçəklik vahididir vəistənilən ger- çəklik vahidi kimi onun tam və axıracan dərk edilməsi və bu məqsədlə tam şəkildə nitqə transformasiya olunması mümkün deyil. Rəsm və ya foto canlı insanı əks etdirsə də, onun tam qarşılığı, adekvat əvəzləyicisi deyil və ola da bilməz. Eynilə bunun kimi, nitq diskursun, mətn isə nitqin tam qarşılığı,əvəzləyicisi deyil.Nitq, sadəcə, diskursda ifadə edilən əsas fikri və ona aid ton, intonasiya, pauza və tembrləri əks etdirə bilir. Bəzi hallarda ona paralel olaraq kommunikantın açıq şəkildə ifadə etdiyi hiss və həyəcanı da əks etdirməyə qadirdir. Amma, istənilən halda, diskur- sunnitqə transformasiyası prosesində onun müəyyən vahid və elementləri Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|