Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 252 məkandan əxz edilmiş bəzi informasiyalar inteqrasiya olunmuş mental məkanda əksini tapır. Məsələn, biz qalxma, yaxud enəmə tarixini, həmin günlərdə hava durumunu, yaxud rahibin ətrafında baş verənlərin fərqində olduğunu və yolda özünü özünə yaxınlaşdırmasını görməsindən şok olacağına inanmırıq. Bir şəxsin eyni zamanda iki yerdə (ətək və zirvə) ola bilməməsi faktını əks etdirmirik. Blend öz mental şəbəkəsinə məxsus hissələrin kompressiyasıdır. O, yolda bir-birinə yaxınlaşan iki şəxs haqqında kiçik bir səhnə olduğu üçün antropoloji miqyasdadır. Bu, insan yerişinin sadə və hamıya tanış bir səhnəsidir. Lakin bu sıxılmış blend də emergent struktura malikdir. O iki rahibi və bir görüşü ehtiva edir. Biz mental şəbəkə haqqında düşünmək və işləmək üçün sıxılmış blenddən istifadə edə bilərik. Biz blendi genişləndirə, yaxud aça bilər, onu daha böyük mental şəbəkədəki elementlərə qoşa bilərik. Blendddə bəzi emergent (yeni ortaya çıxan) strukturun, yəni görüşün olması bizi mental şəbəkənin özündə yeni bir struktur yaratmağa vadar edir: indi, məsələn, qalxmaya aid mental məkanda yol üzərindəki nöqtə ilə enməyə aid mental məkanda yol üzərindəki nöqtə arasında bir eynilik əlaqəsi vardır. Belə ki, rahibin iki ayrı gündə, günün eyni saatında etdiyi səfərdə tutduğu pozisiya həmin nöqtədə yerləşir. Blend nəzəriyyəsi haqqında müxtəlif iddialar irəli sürülmüş, bəzi problemlərin həllinə çalışılmışdır. Onlardan bir-neçəsini nəzərdən keçirək: 1) Blend epifenomenal, artıq adlara malik digər bir çox prosesə (yanlış düşüncə, metonimiya, kateqoriyalaşma, metafora, təfəkkürün digər "ritorik" formaları və s.) dair xətti struktur növü deyildirmi? Nəyə görə onlar bütöv şəkildə nəzərdən keçirilməlidir? Cavab: Elmi ümumiləşdirmə müxtəlif nəticələri əhatə edən əsas və sistemli modellərin yerləşməsindən ibarətdir. "Metonimiya" və "antifakt" kimi sözlər yalnız yarlıkdır, onlar siloslaşmış kateqoriyalar, xüsusilə də avtonom mental proseslər deyildir. Bütün fəaliyyət növlərində, intellektual prosesin ümumiliyinin olduğu yerdə onu modelləşdirmək tələb olunur; fərqli proseslərlə qarşılaşdıqda onları modelləşdirmək zərurəti yaranır. Bu, elmdə sadə bir üsuldur. Ağacdan düşən alma ilə Ayın Yer ətrafında fırlanması arasında mühüm fərqin olmasına baxmayaraq, orada ümumi bir model – müxtəlif hadisələri idarə edən qravitasaiya cazibəsi mövcuddur. Blend nəzəriyyəsi ehtimal edir ki, blend sistemləşdirmənin kifayət qədər yüksək səviyyəsində fəaliyyət göstərsə də, epifenomenal deyildir; çünki orada prosesin fundamental modelləri və müxtəlif nəticələri əhatə edən mürəkkəb kompressiya metodları vardır. Blend mürəkkəb qrammatik və konseptual əməliyyatlarla qarşılıqlı əlaqədə olsa da, onları əvəz etmir. O, insanın D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 253 kreativ fəaliyyətində olduqca mühüm rol oynayır, lakin fəaliyyət məkanında onun metodlarının və kompetensiyasının analizi fəaliyyət növünün müxtəlifliyini, yaxud həmin hərəkətlər arasındakı fərqliliyi məhdudlaşdırmır. Blend tədqiqatları bu qəbildən olan müxtəlifliklərin meydana çıxdığı üsullar haqqında bir çox ümumiləşdirmələri aşkar edir [41, s.4]. Məlum olduğu kimi, blend hadisələr arasında müəyyən əlaqələrin qurulmasında mühüm rol oynayır. O, kartezian təlimindən fərqli olaraq deskriptiv səviyyələr kimi başa düşülən maddi gerçəkliklə idrak arasında əlaqə yaradır. Məkanın bu şəkildə düşünülmüş mental inteqrasiyası idrakın təməlini təşkil edir. Bu, nə idiosinkratik, nə də solipsistik fenomendir. Təbiət hər kəsi onu etməyə məcbur edir. Biologiya bizim blenddə yaşamağımızı təmin edir. Təbiət metafora daxilində qalmaq üçün beyin və mədəniyyətin xəyali boşluqlarıdan daha böyük xəyali boşluqdur. L.Brand qeyd edir ki, kakofonik materiya aspektini və koalision ruhi cəhəti ehtiva edən təbiət ikili xassəyə malikdir [47, s.386]. 2) Hər kəs uzun müddətdir ki, blend haqqında – yeni şeylər əldə etmək üçün köhnə şeylərin mental kombinasiyası barəsində biliklərə malikdir. Elə isə, yenilik nədən ibarətdir? Əgər biz blendin gücü və onun öyrənilməsinin zəruriliyi ilə razılaşırıqsa, onda bayrağı sanca bilər və məsələnin kiçik detallarına qayıda bilərik. M.Törner yazır ki, J. Fokonye ilə birlikdə blendin xüsusi nəticələrini müzakirə edərkən onlar problemi kifayət qədər ağılla araşdıran və bəzən mürəkkəb fikirlərin ümumi intellektual potensialını şərh edən Aristotel də daxil olmaqla klassik mütəfəkkirlərin əsərləri ilə yaxından tanış olmuşlar. Məlum olmuşdur ki, bu dəyərli sələflər rasional olaraq hər bir müasir bəşər varlığı vasitəsilə davamlı surətdə gündəlik intellektdə yerləşdirilən təməl bir mental əməliyyatdan daha artıq yüksək kreativliyin nadir anlarında istifadə olunan ekzotik, ekstraordinar, vacib koqnitiv hadisə kimi blendi seçmişlər. Bundan başqa, müasir blend nəzəriyyəsinə görə, orada nəticələri tamamilə bir-birindən fərqli olan əqli işin hissələri ilə əlaqədar blendin hərtərəfli sistematik prinsipləri, ümumi inteqrasiya modelləri, mürəkkəb mexanizmlər və məhdudiyyətlər vardır [41, s.4-5]. 3) Blend mövcuddursa, onu alqoritmik cəhətdən proqramlaşdıra bilmərikmi? Belə deyildirsə, onda bəs elmdə hər hansı bir intellektual prosesi necə müəyyən edirik? M.Törner sualı belə cavablandırır: “Blend nəzəriyyəsinin analitik kreativliyin və daxili mənanın konstruktiv sahəsinə xidmət edən ənənələrinin öyrənilməsinə həsr olunmuş layihələrdə iştirak etdiyim üçün məmnunluq duyurdum. Analitik modelləşdirmənin bizə Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|