Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 246 məkanlara (the Access Principle) sərbəst daxil olmanı təmin edir. Mental məkanlar ənənəvi koqnitiv modellərlə (freymlərləı, ssenarilərlə) bir çox cəhətdən oxşardır: həm onlar, həm də bunlar real, yaxud uydurulmuş dünyanın müxtəlif sahələri ilə əlaqədardır. Mental məkanlar diskursda obyektlərin konkret rolları (roles) və xüsusiyyətləri (values) ilə tamamlanan freymlər (məsələn, [məhəbbət]) vasitəsilə strukturlaşır. Məsələn, The president of the United States has blue eyes cümləsində “president of the US” “blue eyes” xüsusiyyəti ilə konkretləşir. Digər koqnitiv strukturlar kimi, mental məkanların da fon biliklərinə əsaslanmas- ına baxmayaraq, onlar şüurumuza hazır strukturlar şəklində qoyulmamışdır, əksinə, diskursun yaranması prosesində onlar yenidən meydana gəlir. Dil mental məkanların yaradılmasının müxtəlif vasitələri ilə (space- triggers) mövcud olur: yer və zaman zərfliyi, feilin qrammatik formaları, giriş sözləri, şərt ədatları, sual konstruksiyaları və s. Onlar mental məkanlar konfiqurasiyasında istiqamət götürməyə, digər məkanlara təşəbbüs edən baza məkanını müəyyənləşdirməyə, hazırkı vaxtda qurulan, yaxud yenidən qurulan fokus mıkanını aşkarlamağa kömək edir. Mental məkanlar arasında, eyni zamanda, bir neçə istiqamət üzrə əlaqələr qurula bilər. Bu, bir tərəfdən, diskursda referensiyanın varisliyini təmin edir, digər tərəfdən, informasiyanı əlverişli surətdə elə parçalamağa imkan verir ki, eyni element müxtəlif koqnitiv domenlərlə assosiasiya olunur. Mental məkanların birləşməsi nəticəsində “hibrid”, yaxud inteqrasiya olunmuş məkanlar (blendlər) meydana gəlir. Onlar bəzi başlanğıc məkanlardan rol və xüsusiyyətləri əxz edərək xüsusi struktur və yeni xüsusiyyətlər qazanır [40]. Məlumdur ki, koqnitiv linqvistika dilin əmələ gəlməsini və dillə bağlı əsas mental əməliyyatların qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Blend konsept xəritələri, freym və təsviri-sxematik struktur kimi əsas mental əməliyyatlarla qarşılıqlı əlaqədə olan təməl mental əməliyyatdır. O, dil və kommunikasiyada nüfuzedici rola malikdir Mark Törnerə görə, blend nəzəriyyəsi aşağıdakı terminlərdən istifadə edir [41, s.1-16]: Mental freym. Freym cəmiyyət üçün stereotip olan kiçik bir ideyalar paketidir. Bu termin, əsasən, Ç.Filmorun adı ilə bağlıdır və onun bu barədə geniş tədqiqatları mövcuddur [42, s.11-137]. Sözlərlə ifadə olunmuş freym hissələri çox vaxt aktivləşdirilir. Hər hansı bir birja makleri təsəvvürünüzə gətirin. Alqı-satqı, alqı-satqı təhlükəsizliyi, xüsusən, səhmlər və istiqraz vərəqələri üçün biz mental freymə malikik. Burada alıcının, satıcının, satılan şeyin və sövdələşməni tənzimləyən D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 247 vasitəçinin rolu vardır. Əgər bir nəfər Mən zəng edib öz maklerimi çağırmalıyam deyərsə, hər kəs doğru mental çərçivəni aktivləşdirə bilər. Mental məkan. Bu termini Jil Fokonyenin (Gille Fauconnier 1985) adı ilə bağlayırlar. “Mental məkan” dedikdə, bir şəxsin eyni zamanda aktivləşdirdiyi mental elementlərlə əlaqədar kiçik bir massiv nəzərdə tutulur. Luke is a stockbroker (Luk birja makleridir) cümləsi biri “Luk”, digəri birja makleri və onlar arasındakı əlaqə olmaqla mental məkanı aktivləşdirir. Onlar arasındakı əlaqə aydındır: Luk birja makleridir, yəni burada biz rol-məna münasibətlərini aşkarlayırıq. Birja makleri rol, Luk isə onun mənasıdır. Bunun ardınca He is my brother-in-law (O, mənim qaynımdır) cümləsini götürsək, onda biz təkcə Luke is a stockbroker üçün mental məkanı yox, həmçinin Mən-i (I), yəni danışanı ehtiva edən digər mental məkanı da aktivləşdirirk. Bu mental məkanlarla onların içərisində olan elementlər arasındakı əlaqələr mürəkkəbdir. İki mental məkanın hər biri üçün yaxınlıq freymini və onun iki şəxsi birləşdirən qayın-qohum əlaqəsini müəyyənləşdirmək lazımdır. Lukun mental məkanında onun özü digər mental məkandakı danışan element üçün bir qayındır (brother-in-law). Danışanın mental məkan dinamikasında indi bir qayın vardır. Ona görə də danışanın mental məkanında həmin qayın rolunu Lukun mental məkanında Luk mənası ilə birləşdirən əlaqə vardır. Belə mental məkanlar şəbəkəsini mental şəbəkə adlandırmaq olar. Mental şəbəkə (Mental web). Mental şəbəkə, bir mövzu haqqında düşünülən zaman, aktiv və bir-biri ilə əlaqədar olan mental məkanlar sistemidir. Məsələn, My brother-in-law, the stockbroker, and his family will travel from San Francisco to Cleveland for Thanksgiving, and we need to learn the time of their arrival so that I can drive down to pick them up cümləsi bizi bir çox mental məkanlara təhrik edə bilər. Məsələn, maşını bayram günlərinin basabas yolları ilə sürdüyüm mental məkan, yaxud Klivlend Hopkinz Beynəlxalq Hava Limanının giriş platformasındakı müvafiq qapıda durduğum mental məkan və s. Bir qayda olaraq, bütün bu məkanları ağılda eyni zamanda eyni dərəcədə aktiv saxlamaq mümkün deyildir. Biz mental şəbəkədə fikrimizi bir və ya digər mental məkan üzərində cəmləşdiririk. Yeni aktivləşdirilmiş mental məkanlar gizli qalır və onları aktivləşdirmək asandır [41, s.1] Həyati əlaqələr. Mental şəbəkənin bir çox konseptual əlaqələri vardır. Çox rast gəlinən və vacib mental əlaqələr J.Fokonye və M.Törner tərəfindən “həyati əlaqələr” şəklində xarakterizə olunmuşdur: zaman, məkan, eynilik, dəyişmə, səbəb-nəticə, hissə-bütöv, analogiya, disanalogiya, təsviretmə, xüsusiyyət, bənzərlik, kateqoriya, Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|