Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 264 ixtisarların obyektiv mahiyyət daşıyan qismi, bir qayda olaraq, bütün insanların əqli və praktik fəaliyyətlərində müşahidə edilir. Subyektiv qismi isə, birbaşa olaraq insanların fərdi imkan, bacarıq və qabiliy- yətlərindən asılıdır. Belə ki, bəzi insanlarda (məsələn, dramaturqlarda)- diskursiv fəaliyyəti nitqə, bəzilərində mətnə (yazıçı, şair və publisistlərdə) transformasiya etmək potensialı yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi halda, bəzi insanlarda mətni nitqə (məsələn, natiqvə bədii qiraət ustalarında) və diskursa(aktyor və rejissorlarda) çevirmə potensialı yüksək səviyyədə inkişaf etmiş olur. Tədqiqat obyekti kimi diskursu, nitqi və ya mətni seçməsi baxımından dilçilik elminin özündə də bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənən dilçilik sahələri və ya istiqamətləri əmələ gəlmişdir:mətni tədqiq edən təsviri dilçilik, nitqi tədqiq edən funksional dilçilik və diskursu tədqiq edən koqnitiv dilçilik və onun son mərhələsi hesab edilən linqvo-psixoloji dilçilik. Ənənəvi dilçilikdə linqvo-psixoloji prosesin canlı və real nəticəsi olaraq yaranan diskurs tam şəkildə araşdırılmır. Ənənəvi və ya klassik yanaşma üsulu ilə bu, mümkün də deyil. Diskursunsadəcə nitq şəklinə transformasiya oluna bilən qismi mətn formasına salınır və dilin tədqiqi deyərkən, sadəcə, belə mətlərin müxtəlif səviyyələr(fonetik, morfoloji, sintaktik və s.) üzrə təsviri nəzərdə tutulur. Yazılı mətnlərə əsaslanan təsviri dilçiliyin əsas vəzifəsi tədqiqat obyektini təşkil edən mətnin fonetik, morfoloji, leksik, sintaktik və s. vahidlərini müəyyənləşdirmək, qruplaşdırmaq və sistemləşdirməkdir. Bu deyilənlər təsviri dilçiliyin rol və əhəmiyyətini qətiyyən azaltmır. Belə ki, bu gün də, əcnəbi dillərin öyrənilməsi prosesi, əsasən, təsviri dilçiliyin nəticələrinə əsaslanır. Təsviri dilçilikdən başqa heç bir dilçilik sahəsi diaxronik tədqiqatlar aparmağa qadir deyil. Çünki uzaq keçmiş dövrlərə aid olan canlı nitq və ya diskurs yoxdur. Ən yaxşı halda onların yazıya alınması nəticəsində yaranan mətnlər vardır. Təsviri dilçilikdən fərqli olaraq funksional dilçilik artıq mətni de- yil, nitqi tədqiq etməyə başlamışdır. Funksional dilçiliyin dil səviyyələri üzrə apardığı tədqiqatlar funksional fonetikanın, funksional morfologiya və sintaksisin, yəni funksional qrammatikanın yaranması ilə nəticə- lənmişdir. Hal-hazırda dilçilik elmi praktik tətbiq imkanları kifayət qədər məhdud olan təsviri dilçiliyin “şablon” çərçivəsindən azad olmuş, birbaşa canlı ünsiyyətin qurulmasına xidmət edən və funksional baxımdan aktiv- lik daşıyan leksik vahidləri və fonetik, morfoloji, sintaktik qayda və nor- maları işlənmə tezliyinə uyğun şəkildə tədqiq və tədris etməyə yö- nəlmişdir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 265 Dili sırf linqvistik vahidlər sistemi hesab edən və öz tədqiqatlarını məhz bu istiqamətə yönəldən ənənəvi dilçiliyin, yəni təsviri və funksional dilçiliyin fəaliyyət dövrü, demək olar ki, öz aktuallığını itirmək üzrədir. Yaxın gələcəkdə dilin tədqiqi və tədrisi işində total şəkildə linqvo--psixoloji metod və modellərin tətbiqinə geniş yer veriləcəyi ehtimal olunur. Nəticə.Aparılan araşdırma aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir: 1. Diskurs – yaxın təmas bazasında, yəni aktiv və passiv kommunikantın vizual və vokal təmas məsafəsində olduğu zaman reallaşan ünsiyyət prosesində yaranır. 2. Nitq – gerçək z aman rejimində reallaşan elə bir ünsiyyət prose- sində yaranır ki, bu zaman aktiv və passiv kommunikantın vokal təmasdan başqa, digər təmas imkanları, ümumiyyətlə, mövcud olmur. 3. Mətn – məkan və zaman baxımından uzaq təmas bazasında, yəni aktiv və passiv kommunikantın vizual, vokal və digər təmas imkanlarından tamamilə məhrum olduğu bir şəraitdə yaranır. 4. Nitqdə, sadəcə, məkan baryerini aşmaq imkanı olduğu halda, mətndə tam real olmasa belə, həm zaman, həm də məkan baryerini aşmaq potensialı vardır. 5. Diskurs gerçəkliyin vahidi (Gv), nitq onun birinci sıra gerçəklik elementi (Ge 1 ), mətn isə bu gerçəklik vahidinə ekvivalent olan dil struktur vahidi və eyni zamanda ikinci sıra gerçəklik elementidir (Ge 2 ). 6. Nitq diskursda ifadə edilən əsas fikri, ona aid ton, intonasiya, pauza və tembrləri, eləcə də,kommunikantın hiss və həyəcanını əks etdirməyə qadirdir. 7. Nitq mətnə transformasiya olunarkən, onun yazı işarələri ilə ifadə edilməsi mümkün olmayan qisimləri atılır. ƏDƏBİYYAT: 1. Əsgərov M.B. Linqvo-psixologiya və ya dilin psixologiyası. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011, 308 s. 2. Əsgərov M.B. Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015 – 192 səhifə. 3. Выготский Л.С. Психология. Москва, “АпрельПресс, ЭКСМО- ПРЕСС”, 2000. 1008 с. 4. Солсо Р. Когнитивнаяпсихология. 6-е изд,СПб,Питер 2011, 589 с. 5. Леонтьев А.А. Язык, речь, речеваядеятельность. Москва, “Просвещение”, 1969, 214с. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 266 6. ZərbəliyevH. İntellekt obrazları dərketmə və təfəkkür proseslərinin realizasiya vasitəsi kimi. (M.B. Əsgərovun“Linvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” kitabına rəy s.7-14.)Bakı, “Elm və təhsil”, 2015, 192 s. Майыл Аскеров Лингво-психологическаясущностьдискурса, речи и текста и ихпотенциалвзаимнойтрансформации Резюме В последние годы число исследований, относящихся к ког- нитивным и лингво-психологическим проблемам языка, стремитель- но растет. Многие исследователи признают и утверждают, что язык является лингво-психологическим явлением. В этой статье с одной стороны описывается лингво-психологическая сущность дискурса, речи и текста, а с другой стороны, исследуется их потенциал транс- формации. Mayıl Asgarov Linguistic and psychological essence of discourse, speech, text and their potential for mutual transformation Summary In recent years, the number of studies related to cognitive and linguistic-psychological problems of language has been growing rapidly. Because, everyone recognizes and claims that language is a linguistic- psychological phenomenon. In this article, on the one hand, the linguistic-psychological essence of discourse, speech and text is descri- bed. And on the other hand, is explored their potential for transformation. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|