Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 262 mütləq şəkildə atılır və ya ixtisar olunur. Məsələn, sözlü münaqişə edən iki insan real situasiyada müəyyən bir diskurs yaradır. Bu münaqişəyə şahid olan şəxs polisə ifadə verərkən qurduğu nitqdə həmin diskursun bir çox detal və elementlərini ixtisaredir. Bu şəxs diskursun, sadəcə, qısa icmalını, daha doğrusu, orada söyləm, deyim və sözlərlə ifadə edilən əsas hissəsini öz nitqində verməklə kifayətlənir. Bunu da qeyd edək ki, söyləm, deyim və söz həm diskursun, həm də nitqin daxili elementləridir. Əslində nitq sadəcə söyləm, deyim və sözlərdən ibarət olur. Diskurs isə, bunlardan başqa nitq situasiyasını, yəni nitqdən əvvəl, nitq vaxtı və nitqdən sonra yaranan realsituasiya və prosesləri də əhatə edir.Söyləm, deyim və söz arasındakı qarşılıqlı əlaqəni qısaca olaraq belə ifadə edə bilərik ki, sözlər öz arasında birləşərək deyimi, deyimlər söyləmi, söyləmlər isə nitqi əmələ gətirir. Amma bu fikir heç də ehkam kimi qəbul edilməməlidir. Bəzən ayrıca götürülmüş bir söyləm, deyim və hətta söz də nitq mahiyyəti daşıya bilər. Nitq və real dil situasiyasının cəmi isə diskursu əmələ gətirir. Bəzi tədqiqatçılar diskursun mahiyyətini və daxili elementlərini təsvir və şərh etməyin çox çətin olduğunu qeyd edirlər. Amma verilən şərhlərdən də göründüyü kimi, linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi bazasında diskurs adlı bu dil təzahürünün istər mahiyyətini şərh etmək, istərsə də, daxili elementlərini müəyyən etmək o qədər də çətin deyil. Nitqin mətnə transformasiyasızamanı daonun bəzi elementləri, xüsusilə yazı işarələri ilə ifadəsi mümkün olmayan qisimləri atılmaqla ixtisar olunur. İclaslarda söylənən nitqin protokolda mətn formasına transformasiyası bunun əyani sübutudur. Yəni, istər nitqdiskursu, istərsə də mətn nitqi ümumi ştrixlər bazasında əks etdirsə də, tam şəkildə onu əvəz edə bilmir.Çünki, əvvəldə də dediyimiz kimi, diskurs gerçəklik və ya onun vahidi, nitq isə bu gerçəkliyin sadəcə bir elementidir. Bu, danılmaz bir həqiqətdir ki, heç bir zaman gerçəklik öz xüsusiyyətlərindən hər hansı birində tam şəkildə öz əksini tapa bilməz. Həmin xüsusiyyət hər nə qədər ümumi, geniş və hərtərəfli olsa belə, istənilən halda həmin gerçək- lik vahidinin xüsusiyyətlərindən sadəcə biridir.Heç bir halda onun bütün xüsusiyyətlərinin cəmi və ya məcmusu deyil. “Psixologiya gerçəkliyi onun daxili elementləri əsasında öyrənməkdən əl çəkməli, həmin gerçəkliyi onun bütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən vahidlər əsasında öyrənməlidir” (3, s. 268) – fikri çox mütərəqqi, hətta belə də deyə bilərik ki, ideal bir fikirdir. Amma təəssüflə qeyd etməliyik ki, praktik şəkildə icrası imkansız, nəticə vermək potensialı olmayan “qısır” bir fikirdir. Onun istər Qərbdə yaratdığı konneksionist psixologi- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 263 ya(informasiyanın paralel şəkildə bütün beyin hüceyrələri arasında paylanması ideyasına əsaslanır (4, s.288-289)), istərsə də Şərqdə, o cümlədən, Rusiyada yaratdığı “matryoşka içində matryoşka” (bax: 5) ideyası (hər kiçik fəaliyyət özündən daha böyük bir fəaliyyətin minimal vahididir (6, s.7-14))ilkin ideya kimi gözəldir. Amma gözəl fikir və müla- hizə olmaqdan artıqinkişaf edə bilmədi. Belə ki, nitqi əmələ gətirən dil vahidlərinin yaranma və mənimsənilmə mexanizmi şərh edə bilmədi (bax: 2).Əvvəldə də qeyd etmişdik ki, diskurs nitqə, nitq mətnə transformasiya oluna bildiyi kimi, bunun əksi də mümkündür, yəni, mətn nitqə, nitq isə diskursa transformasiya oluna bilər. Elə buradaca bir haşiyə çıxaraq qeyd etmək istərdik ki, ölü dillərə aid mətnlərin nitqə və diskursa transformasiya olunması mümkün hesab edilmir. Çünki həmin dillərin fonetik, orfoepik və morfonoloji qayda və prinsiplərini bərpa etmək, demək olar ki, mümkün deyil. Ölü dillər üzrə bir mütəxəssis hansısa bir mətni nitq şəklində tələffüz edə bilər. Bəzi situativ məqamları da əlavə etməklə diskurs yaratmağa da cəhd göstərə bilər. Amma istənilən halda bu “nitq” və ya “diskurs” həmin mütəxəssisin xəyalının məhsulundan başqa bir şey olmayacaqdır. Onun təbiiliyindən, real dil situasiyasında yaranmış nitq və ya diskurs olmasından söhbət belə gedə bilməz. Hal-hazırda yaşamaqda olan dillərə aid mətnlərin nitqə və ya nitqin diskursa transformasiya olunma imkanı və potensialı, bəzi şərtiliklər olsa da, ümumilikdə,mövcuddur.Mətnin nitqə və diskursa çevrilməsinin ən populyar nümunəsi olaraq, teatr tamaşalarını misal göstərmək olar. Məlum olduğu kimi, istənilən dram əsəri ilkin olaraq yazıçı-dramaturq tərəfindən mətn formasında yazılır. Həmin mətn rollar üzrə aktyorlar tərəfindən əzbərlənir. Hər bir aktyor öz roluna aid olan dialoq parçalarını əzbər şəkildə öyrənir və öz-özünə məşq edərək onları nitq formasında söyləməyə çalışır. Yəni bu mərhələdə aktyor yazılı mətni nitq söyləmi- nətransformasiya etmiş olur. Daha sonra tamaşanındigər aktyorlarının iştirakı, habelə dekorasiya, işıq və səs effektlərinin yardımı ilə bu nitqi diskursa çevirməyə cəhd edilir. Belə demək mümkündür ki, tamaşanın uğurlu olduğu hallarda mətn şərti olaraq əvvəlcə nitqə, daha sonra isə diskursa çevrilə bilir. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, təbii şəkildə baş verməyən dialoq, söhbət, mübahisə və s. əslində diskurs deyil, sadəcə nitq mahiyyəti daşıyır. Amma bəzi istisna hallarda diskurs effektinə yaxın bir təəssürat yaratmaq imkanına malikdir. Göründüyü kimi, diskurs, nitq və mətn arasında baş verən transformasiyalar zamanı bəzən obyektiv, bəzən isə subyektiv mahiyyət daşıyan ümumiləşdirmə və ixtisarlara yol verilir. Bu ümumiləşdirmə və Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|