Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 267 Mirvari İsmayılova ADPU, filologiya üzrə elmlər doktoru, professoru mirvari.ismayilova@mail.ru Ünsiyyətin qeyri-verbal ifadə vasitələri Açar sözlər: kommunikasiya, qeyri-verbal, jest, mimika, ritmik, emosional, işarəedici, təsviri, simvolik . Ключевые слова: коммуникация, невербальный, жест, мими- ка, ритмический, эмоциональный, указательный, описательный, символичный. Key words: communication, non-verbal, gestures, facial expres- sions, rhythmical, beacon signal, descriptive, symbolical. Nitq yalnız informasiyanın ötürülməsinə deyil, bu informasiyanın kommunikativ prosesdə iştirak edənlərə təsirini müəyyən cəhətləri ilə göstərilməsinə də xidmət edir. Söz və dilin başqa vasitələri ilə ifadə olunan informasiya verbal in- formasiya adlanır. Dil vasitələri ilə ifadə olunmayan, danışan və onun danışığın mövzusuna münasibətini göstərən ekstralinqvistik informasiya isə qeyri-verbal informasiya adlanır və bu zaman qeyri-verbal və ya verbal ifadə vasitələri təzahür edir, ötürülür. Insanlar bir-birilə ünsiyyətdə olarkən öz fikirlərini, arzu-istəklərini, əhval-ruhiyyələrini bildirmək üçün verbal (sözlü) nitqlə yanaşı, qeyri- verbal (mimika, jest və s.) vasitələrdən istifadə edirlər. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, ünsiyyət prosesində qeyri-verbal ifadə vasitələri verbal ifadə vasitələrini üstələyir. Ən maraqlısı isə odur ki, jestlər səsli nitqdən əvvəl yaranmış olsa da, onlar yalnız XX əsrin 60-cı illərindən tədqiqata cəlb edilərək öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə Djulius Fast, Alana Piza, Robert Uatsaydın əsərləri dünyada tanınıb. Lakin jestlərin dili problemi hələ Ç. Darvinin “Выражение эмоции животными и человеком ” (1872) əsərində öz əksini tapmışdır. Alimlər milyona yaxın qeyri-verbal siqnalları qeydə almışlar. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə insanlar yalnız əl hərəkəti ilə 700 min siqnal ötürə bilir. Qeyri-verbal ifadə vasitələri mənanın və emosiyanın ötürülməsini zənginləşdirir, ünsiyyət iştirakçıları arasında qarşılıqlı münasibətlərin keyfiyyətinə və dəyişməsinə təsir göstərir, bu münasibətləri formalaşdırır. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 268 Qeyri-verbal ifadə vasitələrinin mənası onlardan istifadə edənlərdən, kontekstdən, mədəniyyətdən və başqa amillərdən asılı olur. Kommunika- siya prosesində ötürülən informasiyanın düzgün qavranılması bütün vasitələrin nəzərə alınmasını tələb edir. Mimika və jestlər danışan şəxsə öz hisslərini tam şəkildə ifadə etməyə kömək edir, onlar vasitəsilə müəyyən etmək olar ki, dialoq iştirakçıları nə dərəcədə özünə əmindir, bir-birinə münasibəti necədir. Mimika. Danışanın, şəxsin hisslərinin başlıca göstəricisi onun üzünün ifadəsi, mimikasıdır. Alimlər göstərir ki, insan mimika ilə hisslərini ifadə etmək bacarığı ilə doğulur. Mimikalar bizə həmsöhbətimizi, opponenti daha düzgün başa düşməyə, onun hansı hissləri keçirdiyini müəyyən etməyə kömək edir. Yuxarı qalxmış qaşlar, geniş açılmış gözlər, dodaqların kənarla- rının aşağı enməsi, yarıaçılmış ağız-təəccübü; aşağı endirilmiş və çatılmış qaşlar, alındakı qırışların bükülməsi, qıyılmış gözlər, qapanmış dodaqlar, sıxılmış dişlər-qəzəbi; endirilmiş qaşlar, sönmüş gözlər, dodaqların uclarının yüngülcə enməsi-qüssəni; sakit gözlər, dodaqların kənarlarının qalxması-xoşbəxtliyi bildirir. Qeyri-verbal ifadə vasitələrinin etalon tipləri mövcuddur: Məsələn, təəccübübildirən etalon formalarının 4 tipi qeyd edilir: 1)gözlərin geniş açılması (bərəlməsi); 2)ağzın açılması; 3)qaşların yuxarı dartılması; 4)alnın qırışdırılması. Qorxu üçün etalon ifadələrə aiddir: 1)çığırtı; 2)ağarma; 3)qaçma və ya quruyub qalma; 4)səsin titrəməsi; 5)qaşların yuxarı dartılması; 6)bədənin titrəməsi; 7)sifətin, ağzın əyilməsi. Tərəf müqabili ilə söhbət edən hər kəs həmsöhbətinin mimikasını “anlamağı”, “oxumağı” bacarmalıdır. Eyni zamanda bilməlidir ki, özü mimikalarını idarə etməyi nə qədər bacarır və onlar nə qədər ifadəlidir. Bu baxımdan natiqlik sənəti ilə bağlı olan hər kəs öz sifətini öyrənmə- yə çalışmalı, qaşları, dodaqları, alın hərəkətlərini izləməlidir. Əgər siz tez- tez qaşlarınızı çatır, alnınızı qırışdırır, dodaqları sıxırsınızsa, alnınızdakı qırışları, qaş-qabaqlı baxışları açmağa çalışın. Üzdəki mimikaların ifadəli olması üçün güzgü qarşısında bəzən məşq də etmək lazım gəlir. Bunun üçün müxtəlif emosionallıqda olan (qüssəli, şən, gülməli, faciəli, xeyirxah, həqarətli) ifadələri tələffüz etmək lazımdır. Bu zaman mimikanın emosiyaya uyğun olub-olmadığı müəyyənləşdirilir. Jestlər. Ünsiyyət zamanı həmsöhbətin jestləri də maraq doğurur. Jestlər informasiyanın ən qədim mübadilə forması olmuşdur. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 269 İnsanlar söhbət edərkən çox müxtəlif jestlərlə öz nitqlərini müşayiət edirlər. Dil uşaqlıqdan öyrənilir, jestlər isə təbii yolla qavranılır və heç kim əvvəlcədən jestlərin mənalarını izah etmir, şifrini açmır. Bununla belə danışanlar jestləri başa düşür və onlardan istifadə edir. Çünki jestlərdən elə-belə istifadə olunmur, onlar sözü müşayiət edir, bir növ ona yardım edir, bəzən isə onu dəqiqləşdirir, tamamlayır. Təbii ki, jestsiz söylənmiş “Uşaqlar bax burda oturub” ifadəsi aydın olmaz. Harda oturub: stol arxasında, divanda, televizor qarşısında, yoxsa daha harda? Burada işarə əvəzliyi dəqiqləşmə tələb edir. Lakin danışan bu sözləri jestlər ilə müşayiət edirsə (barmaqları ilə boynunun arxasına vurursa), bu zaman deyilənlər məna kəsb edir, yəni uşaqlar bütünlüklə onun hesabındadır, o son dərəcə yüklənib. Ünsiyyət prosesində nitqlə jestin üst-üstə düşməsi mümkündür. Bu halda fikir həm qeyri-verbal, həm də verbal (sözlə) ifadə vasitəsi ilə reallaşır. Adresant həm “yox” deyir, həm də əlini yelləyir. Bəzən nitq prosesində jestlə verbal ifadənin mənaca fərqlənməsi yalanı göstərir. Müxtəlif mədəniyyət və dil daşıyıcılarının emosional vəziyyətləri gərginləşdikcə jestlərdən istifadə artır. Demosfen yaxşı natiq olmaq üçün nə lazımdır sualına, belə cavab verir: “Jestlər, jestlər və jestlər”. Təsadüfi deyil ki, hələ antik dövr ritorikalarında jestlərə aid xüsusi bölmələr ayrılırdı. Natiqlik sənətinin nəzəriyyəçiləri də jestlərə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. A.F.Koni “Lektorlara məsləhətlər”ində yazırdı: “Jestlər nitqi canlandırır, amma onlardan ehtiyatla istifadə etmək lazımdır. İfadəli jest (yuxarıya qaldırılmış əl, sıxılmış yumruq, cəld və çevik hərəkət və s. ) ifadənin və ayrıca sözün (burada jest tonla birlikdə fəaliyyət göstərərək, nitqin təsirini ikiqat artırır) məna və məqsədinə uyğun olmalıdır”. Tez-tez təkrar olunan, yeknəsəq, təlaşlı, kəskin əl hərəkətləri isə xoşagəlməz, bezdirici, zəhlətökən və qıcıqlandırıcı olur. Göründüyü kimi Koni jestin nitqdəki rolunu aydınlaşdırır: jest fikri dəqiqləşdirir, onu canlandırır, sözlərlə əlaqəli şəkildə olduqda onun emosional səslənməsini gücləndirir, nitqin daha yaxşı qavranılmasına təsir edir. A.F.Koni eyni zamanda qeyd edir ki, heç də bütün jestlər xoş təəssürat yaratmır. Əgər şəxs danışan zaman qulağını çəkir, burnunun ucunu silir, tez-tez qalstukunu düzəldir, düymələri ilə oynayır, bir sözlə hansısa sözün mənası ilə əlaqəsi olmayan mexaniki jestləri təkrarlayırsa, bu heç də xoş təəssürat yaratmır. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|