Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 237 deyil, onlar arasındakı əlaqəyə məxsusdur. Cümləyə uyğun gələn şey real olduğu kimi, dünyaya uyğun gələn cümlə də doğrudur.” [14, s.145]. Deməli, “doğru” və “real” sözləri dünyada bir şey təsvir etmədiyi kimi, cümlələrin də xüsusiyyətlərini səciyyələndirmir. Bu sözlər dünya və dil arasında açılan məkana məxsusdur. Beləliklə, həqiqətin mahiyyəti dünya ilə dil arasındakı münasibətdə ortaya çıxır. Kommunikasiya prosesində dinləyici dildən dünyaya “hərəkət edərək” dil strukturlarının səviyyəsindən və eynilə dünya modellərindən fərqlənən hansısa bir koqnitiv səviyyədə fikrin qurulmasında iştirak edir. Bu konstruksiyanın məhsulu olan mental məkanlar nə dil mənasının təsviri, nə də gerçəkliyin inikasıdır. Mental məkanlar – yaradılan, dəqiqləşdirilən və kommunikasiya prosesində daimi dəyişikliklərə məruz qalan diskursiv modellərdir. Onlara yüksək elastiklik xasdır. Bu zaman mental məkanların daxili müntəzəmliyi və bir-birinə uyğunluğu yenidən pozula bilər ki, bu da bütövlükdə insan ünsiyyətinin spesifikasına uyğundur. Beləliklə, mental məkanlar koqnitiv cəhətdən nitq qavrayışının adekvat modelini tələb edir [8, s.152-153]. C. Said özünün “Semantika” əsərində məna, idrak və gerçəkliyin təhlilinə geniş yer vermiş, məna komponentlərinə, formal semantika, semantika və məntiqi metadil, o cümlədən koqnitiv semantika məsələrini nəzəri cəhətdən araşdırmış, diqqəti metafora, metonimiya, polisemiya, mental məkanlar, hətta R.Lanqakerin koqnitiv qrammatikasına cəlb etmişdir. Mental məkanları konseptual strukturlar hesab edən müəllif dil daşıyıcılarının bu strukturlardan, istinadlardan və əvəzliklərdən necə istifadə etməsinin zəruriliyini qeyd edir. Konseptual strukturlar mənaya xüsusi baxış üzərində qurulmuşdur: linqvistik mənanı öyrənərkən biz kompleks koqnitiv əməliyyatları yerinə yetirdiyimiz zaman qarşıya çıxan müxtəlif maneələrin səbəbini öyrənirik. Problemə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşan C.Said göstərir ki, dilin “içərisində” məna olmur; dil burada məna qurmaq üçün daha çox resept rolunu oynayır. Bu resept bir çox koqnitiv fəaliyyətə əsaslanır [15, s.364]. J. Fokonye R.Cekendofun [16] əsərinə istinad edərək danışanın bir sıra qeyri-müəyyən strategiyalar vasitəsilə obyektlərə referans edə biləcəyi yolları axtarır. Məsələn, dostumuzun şəklinə baxaraq deyə bilərik: Qraham, doğrudan da, cavan görünür. Burada Qraham həqiqətdə cavan olmayan Qrahamın şəklinə istinad edir. J.Fokonye burada səbəb (trigger) və məqsəd (target) terminlərindən istifadə edir: real Qrahamın adı səbəbdir, məqsəd (təsvir etmək istədiyim şey) isə məqsəddir. Fotoqrafiyalar və onlarda əks olunmuş insanlar D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 238 müşahidəçinin oxşarlığı tanıması ilə əlaqədardır. Oxşar strategiyalar geniş yaylmışdır [15, s.366]. J.Fokonye formal-semantik yanaşmalarla müqayisədə In Len’s painting, the girl with blue eyes has green eyes ‘Lenin şəklində göygöz qız yaşılgöz qız kimi təsvir edilmişdir’ cümləsinin nümunəsində öz konsepsiyasının üstünlüyünü nümayiş etdirir. Çünki eyni qız eyni zamanda göygöz və yaşılgöz ola bilməz. J.Fokonyenin modelində belə cümləyə iki mental məkan uyğun gəlir: biri real dünyanı (qızın göy gözləri vardır), digəri isə dünyaya rəssamın gözü ilə baxmağı (qızın yaşıl gözləri vardır) əks etdirir. Göstərilən məkanlar “eyniyyət” (identity) əlaqəsi ilə birləşmişdir. Əlbəttə, söhbət yalnız referensial eyniyyətdən gedir: insanın bədəni şəkildəki rəng çalarları ilə heç cür eyni ola bilməz. Biz hələ insanın bəzən öz bədii təsvirinə qətiyyən oxşamadığını demirik [3, s.12-14]. Məkanlar arasındakı əlaqələrin digər geniş yayılmış növləri sırasına müəllif aşağıdakıları daxil edir [yenə orada, s. xxxviii]: analoji və metaforik proyeksiya; funksiya və mənanın əlaqəsi; praqmatik metonimik funksiyalar. J.Fokonyenin mülahizəsinə görə, mental məkanlar arasındakı əlaqələrin meydana çıxması şərti hansısa intuitiv aşkar münasibətlərin mövcudluğu ilə səciyyələnir. Onu müvafiq məkanların obyektlərini əlaqələndirən “konnektor” (connector) adlandırırlar. Konnektor “identifika- siya prinsipinə” (identification principle) müvafiq olaraq başqasının vasitəsilə bu obyektlərdən birinə referensiyanı həyata keçirməyə imkan verir: “Əgər a və b obyektləri öz aralarında F (b = F (a)) praqmatik funksiyası ilə bağlıdırsa, onda a, Da obyektinin deskripsiyası b obyektinin identifikasiyası üçün istifadə oluna bilər” [3, s.3]. Gerçək qızı onun şəkildəki təsviri ilə əlaqələndirən münasibət konnektorun nümunəsi kimi göstərilə bilər. Konnektorların digər növü – müəllif və onun əsərləri arasındakı metonimik əlaqədir. Bu əlaqə Plato is on the top shelf (‘Platon yuxarı rəfdədir’) tipli söyləmi gerçəkləşdirməyə imkan verir, Platon adı altında isə onun əsərlərinin məcmusu nəzərdə tutulur. J.Fokonyenin qeyd etdiyi kimi, bütövlükdə konnektorlar sosial-mədəni və psixoloji faktorlarla şərtlənmişdir, ona görə də müxtəlif sosial qruplarda, müxtəlif insanlarda və müxtəlif kontekstlərdə onlar fərqlənə bilər. Praqmatik funksiya, konnektor (onun konkret realizasiyası) və identifikasiya prinsipləri Nunberqin [17] referensiya və polisemiya problemlərinə həsr olunmuş dərin və məzmunlu əsərində öz əksini tapmışdır. J.Fokonye bu anlayışları koqnitiv tədqiqatlar işığında yenidən mənalandıraraq belə bir fərziyyə irəli sürür ki, konnektorlar C.Lakofun Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|