Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 205 Sual mənasında işlənmiş bu örnəklər kommunikasiya prosesində təzahür etdikləri məzmuna əsasən bir-birindən seçilir. Bəziləri cavab almaq üçün işlənmiş, bəzilərində isə danışan öz müsahibinə istehza ilə yanaşmışdır. Müəyyən şəxsli cümlələrdən ibarət sual cümlələrinin cavabı yarımçıq şəkildə olur. Məsələn: –“Başxanım” çalımmı səndən ötrü? – Çal (İ.Hüseynov) –Elə burdan da qulaq asaram. – Niyə burdan? –Özüm də bilmirəm, Tapdıq... Cümrüyə baxanda adam birtəhər olur. – Nə təhər? – Belə...vahimələnən kimi... (İ.Hüseynov) Bir xeyli matdım-matdım hacıya baxdılar: – Yenə?! (İ.Hüseynov) –Nə üçün yığışıblar? Gövhərşah sakitcə dedi: –Silah istəyirlər, şahım. – Silah?! (İ.Hüseynov). Əgər biz vədimizə əməl etməyib, Fəzlin səlamətliyini qorumasaq, hurifilər bizdən dönərlər, şahımın səkkiz ildə zəhməti və siyasəti bəhrə verməz, Təbriz təxti ilə birgə cəmi Azərbaycan və o cümlədən Şirvan da Miranşaha qarşı hürufi bayrağı altında ittifaq bağlayanların ixtiyarına keçər. – Şirvan da?! (İ.Hüseynov) –Deməli, silahı da məxfi verməliyik – Bəs bu izdiham?! (İ.Hüseynov) –Təslim hökmü çıxarıblar. – Nə haqda? (İ.Hüseynov) Müasir Azərbaycan dilində da//də ədatı, adətən, təktərkibli sual cümlələrində modal sözlərlə birlikdə konfiqurasiya yaradır. Məsələn: –İşim çox olu – Yəni axşamlar da? (İ.Hüseynov). –Onlara kömək edirlər. – Məgər sən də? (İ.Hüseynov). Beləliklə, tədqiq olunan dillərdə yarımçıq sual cümləsinin iki növü özünü göstərir: 1) yarımçıq sual cümləsi sual əvəzlikləri bazasında yaranır; 2) yarımçıq sual cümləsi əsas cümlənin bu və ya başqa üzvü əsasında qurulur. Əmr cümləsindən ibarət yarımçıq cümlələr.Bu tip yarımçıq cümlələr danışan şəxsin fikirlərini, arzu və istəyini, işə, hərəkətə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 206 münasibətini müxtəlif çalarda ifadə edir. Belə cümlələrin quruluşu cüttərkibli və təktərkibli ola bilir. V.N.Fransis feilsiz əmr cümlələrinin quruluşunu ənənəvi olaraq araşdırır. O, «Your attention, please!» qəbildən olan cümlələrdə feilin buraxılmasına baxmayaraq, onun gizli formada dərk edildiyini göstərir [6]. “İradi cümlə probleminin bir hissəsi” [7, 75] olan bu formaların cümlə statusu da qazanması təzadlı olub. Amma bu ziddiyyətli fikirlərə qarşı türkoloq N.K.Dmitriyevin fikirləri tutarlıdır: «Cümlə öz içərisinə ancaq o sözləri daxil edə bilər ki, qarşılıqlı məntiqi əlaqələrinə görə hər hansı bir hökm ifadə edir, yəni onlarda hər hansı bir yeni bitmiş fikir, yaxud əqli nəticə olur» [8, 202]. K.Həbibovanın fikrincə, “feilsiz əmr cümlələri istək və xahiş deyil, daha yüksək iradi impulsla müşayiət olunan əmr bildirir” [9, 105]. Təsiri güclü olan əmr cümləsinin mühüm xüsusiyyətlərindən biri emfatik sıraya və emfatik intonasiyaya malik olmasıdır, onun qısa və yığcam olması da əsas şərtlərdəndir. Bununla bağlı olaraq, bəzən feil olmayan, başqa nitq hissələrinə aid söz və ifadələr də əmr cümlələri əmələ gətirə bilir, həm də əmr cümlələrində bu və ya digər cümlə üzvünün ellipsisi təbii hal hesab olunur. Mövqeyinə və bəzi digər əlamətlərinə əsasən, yarımçıq əmr cümləsi yarımçıq nəqli və sual cümləsindən seçilir. Hər şeydən öncə, bu fərq özünü onda göstərir ki, yarımçıq əmr cümlələri monoloji şəraitdə yaranır. Belə cümlələrdə buraxılmış üzvü mövcud cümlələrin öz məzmunu ilə təyin etmək lazım gəlir. Yarımçıq nəqli, sual və nida cümlələrində isə buraxılmış üzv ondan öncəki cümlələrdə işlənmiş olur. “Mətn yalnız həqiqəti əks etdirmir, eləcə də onun haqqında məlu- mat verir. Mətnin semantikası nominativ və kommunikativ komponent- lərdən ibarətdir. Mətndə dilin kommunikativ və koqnitiv əmr funksiyaları kəsişir” [10]. Yarımçıq əmr cümlələrində təşviqedicilik cəhəti çox olur. Bu cür cümlələr bu və ya digər şəxsi müəyyən bir iş görməyə məcbur edir. Əmr cümləsinin xəbəri əksər hallarda feilin əmr şəklində işlənir. Belə xəbərlər nə zaman buraxılsa, o zaman elliptik əmr cümlələri meydana gəlir. Məsələn: – Mənə bir stəkan kofe! – Uşaqlara yemək! – Mənə bir qurtum su! (burada vermək, gətirmək-əmr şəklində olan feili xəbərlər buraxılmışdır). Danışıqda, dialoqlarda bu tip cümlələrdən çox istifadə olunur: – Öp deyirəm sənə! D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 207 – Get deyirəm sənə! – Səni telefona! – Telefona! – Sizə belə mənim canım qurban! Ay belə sizə mən qurban! Əmr cümləsinin xəbəri buraxılır. Bununla, bir tərəfdən, sözə qənaət edilir, digər tərəfdən, əmr tonu bir qədər də qüvvətlənmiş olur. Bəzən əmr cümlələrində xəbərin düşməsi yüksək əhval-ruhiyyə, təntənə və başqa hissləri ifadə etməyə xilmət göstərir [11, 461]. İngilis və Azərbaycan dillərinin əmr cümlələrində, adəti üzrə, mübtədadan istifadə edilmir. Məsələn: “Show him some more of your pictures,” she said. (S.Maugham). Bəzən danışıqda ingilis dilində əmr cümlələrinin əvvəlində olam feil düşür, yəni cümlə ellipsisə uğrayaraq yarımçıq cümlə şəklini alır. Məsələn: “Don’t say a word,” she said quickly… (Don’t say)“Not a single word!” (A.J.Cronin); (Don’t say)“Not a word of explanation or regret” (S.Maugham). Come here! Open your books, please!. Let him close the door! Let us begin our lesson! (danışıq dilində) Camaat hiddətlənmişdi: – Bu saat iclasdan çıxmalıdır! – Bu saat! (Mir Cəlal) Belə cümlələr də, yuxarıda deyildiyi kimi, işləkdir, effektivdir və kommunikasiya prosesində fəaldır. Nida cümləsindən ibarət yarımçıq cümlələr.Nida cümlələri söyləmin məqsədini deyil, danışanın emosional-ekspressiv durumunu əks etdirir, prinsip etibarilə, özlərinin kommunikativ-məqsəd təyinatlarını dəyişmədən nəqli və sual cümlələri də nida cümləsi ola bilir. O.Belyayev nida cümlələrindən ibarət yarımçıq cümlələrin emosional nitqdəki rolunu yüksək qiymətləndirir [12]. Doğrudan da, nida cümləsindən ibarət olan yarımçıq cümlələr də rəngarəng emosiyaları ifadə edir. “Bu tip cümlələr leksik-qrammatik vasitələrlə formalaşan, ona müxtəlif duyğular; sevinc, qəzəb, təəccüb və s. verən nidalar və intonasiyadır” [13, 89]. – What fine weather! –Necə də gözəl hava! – How wonderful! –Çox gözəl! – Hökmdar!.. Hökmdar, ölüm istəyirəm!.. Ölüm!... (İ.Hüseynov) Nida cümləsi şəklində olan yarımçıq cümlə nida intonasiyası ilə söylənilir: –Bəs, hara gedib, ağa? – Qaçaq qovmağa! (S.Rəhimov); –Nə Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|