Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
202 
 
olunur.  Həmin  məqsədlər  yarımçıq  cümlənin  bir  sıra  kommunikativ 
tiplərini əmələ gətirir. 
Z.Budaqova yazır ki, “nəqli, sual və əmr cümlələri cümlənin ifadə 
məqsədinə  və  intonasiyaya  görə  növlərindən  başqa  bir  şey  deyildir. 
Cümlələri  modallığa  görə  təsnif  edərkən  ifadə  məqsədini  deyil,  fikrin 
ifadə tərzini əsas götürməliyik; yəni cümlədə söylənilən fikir nə şəkildə 
öz  ifadəsini  tapır?  Ehtimal  olunurmu,  qəti  şəkildə  söylənilirmi, 
zəruridirmi, vacibdirmi?” [1, 146]. 
Nəqli  cümlədən  ibarət  yarımçıq  cümlələr.Məlumdur  ki,  nəqli 
cümlələr  ən  geniş  yayılmış  tiplərdəndir.  Onlar  məzmun  və  strukturca 
zəngindir.  “Təkcə  obyektiv  gerçəkliyə  münasibətdə  məzmun  tutumuna 
görə  deyil,  öz  modal  xarakterinə,  yəni  bu  məzmunun  real 
qiymətləndirilməsinə  əsaslanan”  [2,  164]  bu  tip  cümlələrdə  əks  olunan 
informasiyalar  (məlumatlar)  təsdiq  və  inkarda  reallaşır;  yeni  məlumat 
əldə olunur. 
Yarımçıq nəqli cümlələr adi intonasiya ilə söylənilir. Məsələn: 
– Müəllimə barəsində danışmaq lazımdır. – Lazımdır yox, vacibdir! 
(Mir Cəlal). 
I wonder if there is someone to give a ballot-paper to my mother? – 
Don’t worry! She will be given! 
İnkar cümlə-cavab kimi: Is it going to rain? – I hope not. 
– Deyəsən Qədiri çağırdılar, deyəsən ona nəyi isə tapşırdılar, təkid 
etdilər. – Deyəsən (Mir Cəlal). 
It seems that Gadir was invited and given a task, they insisted. 
Yeah, itseems. 
Nəqli təktərkibli yarımçıq cümlələrdə müəyyən bir rəy, fikir deyilir 
və yaxud nə isə barədə informasiya verilir. Bunların bir çoxu atalar sözü 
və hikmətli sözlərdən qurulur: 
Qızı  qoysalar  öz  kefinə  ya  zurnaçıya  gedər,  ya  halvaçıya!  (Mir 
Cəlal) 
Sual  cümləsindən  ibarət  yarımçıq  cümlələr.Müxtəlifsistemli 
dillərdə  cümlələrin  yarımçıq  növünün  sual  cümləsi  şəklində  olması 
təsdiqlənmişdir.  Hər  cür  sual  cümləsi  nitqdə  xüsusi  aydınlaşdırıcı 
vəzifəyə  malikdir.  Bunlar  dilin  xüsusi  leksik-qrammatik  və  intonasiya 
vasitələrinin  iştirakı  ilə  nəyi  isə  dəqiqləşdirir,  nə  barədəsə  öyrənməyə 
cəhd göstərir. 
Bu  cür  sual  cümlələri  (The  Interrogative  Sentence) 
“bilmədiklərimizi öyrənmək və ya təxmini bildiklərimizi dəqiqləşdirmək 
məqsədilə” [3, 26] işlədilir. 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
203 
 
Son  illər  dilçilər  dialoq  probleminə  maraq  göstərərək,  həmçinin 
yarımçıq  və  təktərkibli  sual  cümlələrinin  dialoq  nitqindəki  spesifik 
xüsusiyyətlərini  təyin  etmişlər.  Sual  cümlələri  nəqli  cümlə  bazası 
əsasında  yaranır,  transformasiya  olunur,  intonasiya  cəhətdən  fərqlənir. 
Sual intonasiyası intonasiya baxımından cümlənin morfosintaktik əlaməti 
kimi diqqəti çəkir. 
Dialoq  dilin  sonradan  qazanılan  formasıdır  [4,  7].  Dialoqun  sual 
cümlələri açıq, alternativ, təhrik və ritorik səciyyəlidir. 
Alternativ səciyyəli suallarda iki fikirdən birini müəyyənləşdirmək, 
dəqiqləşdirmək məqsədi güdülür. Belə suallar ingilis dilində, əsasən, iki 
və daha artıq ümumi sualdan ibarət olur və “or” (“və ya”) bağlayıcısı ilə 
əlaqələnir:  –  Hər  məxluqun  bir  xaliqi  olur,  ya  olmur?  –  Olur  (danışıq 
dilində); – Onu gördülər, ya görmədilər? – Görmədilər (danışıq dilində); 
– Do you like tea or coffee? – Will the meeting start at five or at six? 
Xüsusi sual cümlələri ingilis dilində mübtəda və onun təyininə aid 
suallardan, həmçinin də qalan üzvlərə aid suallardan ibarət olur. Məsələn: 
– Who told you this? (subject);– Who can speak English? (subject). 
Sual  cümləsi  nəqli  cümlənin  çevrilmə  bazası  əsasında  yaranır, 
xüsusi  intonasiya  ilə  ifadə  olunur.  Sual  cümləsindən  ibarət  olan 
təktərkibli yarımçıq cümlələr təkrar replikada meydana çıxır. “Təkrar –
bu,  şifahi  nitq  qaydaları  əsasında  yaranmış  ikinci  replikadır,  söylənilən 
fikrə  müqabil  ekspressiv  calara  malik  reaksiyanı,  öz  strukturuna  əsasən 
əvvəlinci  replikanın  tərkibindəki  elementlərdən  birini  əks  etdirir  və 
formal cəhətdən birinci replikadan asılı durumda olur” [5, 69]. Məsələn, 
təkrarlar aşağıdakı replikalarda özünü göstərir: 
–Bizə mərkəzdən yazırlar. 
– Mərkəzdən? (sualdan ibarət qeyri-müəyyən yarımçıq cümlə) 
–Sanki böyük bir dünyanı mənə bağışladılar. 
– Sənə? (M.İbrahimov) 
Bu replikada “sənə” sualdan ibarət qeyri-müəyyən şəxsli yarımçıq 
cümlədir. 
–Sözünün yerini bilməyənin gərək dərsini verəsən. 
– Dərsini verəsən? (sualdan ibarət müəyyən yarımçıq cümlə) 
–Gözəl may axşamı idi. 
– May axşamı? (sualdan ibarət şəxssiz yarımçıq cümlə). 
–Dənizdə küləkdir. 
– Küləkdir? (sualdan ibarət şəxssiz yarımçıq cümlə) 
Təkrar replika elə ikinci replikalara deyilir ki, onların strukturunda 
birinci replikaya məxsus bu və ya başqa söz (birləşmə, cümlə) təkrarlanır 

---

D i l ç i l i k   İ n s t i t u t u n u n   ə s ə r l ə r i   –   2 0 1 8  
 
204 
 
və beləliklə, hər iki replika bir dialoq vahidi əmələ gətirir. Təkrar replika 
özlüyündə  yeni  informasiya  ötürmür,  söylənilən  fikrə  qarşı  danışanın 
münasibətini inikas etdirir, onun verdiyi qiyməti təzahür etdirir. 
Azərbaycan  dilində  sual  şəklində  olan  qeyri-müəyyən  şəxsli 
cümləyə aid olan cümlə də sualdan ibarət olur. Suala qarşı sualla reaksiya 
bildirilir. Məsələn: 
–Məndən inciməyiblər ki? 
– Nədən ötrü? (İ.Şıxlı). 
–Təzə  çarpayı  və  əməlli-başlı  yorğan-döşək  veriblər,  amma  yata 
bilmirəm. 
– Niyə? (İ.Şıxlı) 
–Bəs  şəriət  müəllimindən  qorxmursan?  –Yox.  –Bəs  inspektordan 
necə? –Ondan da qorxmuram. –Bəs məndən? (İ.Şıxlı) 
 Dialoq  və  monoloq  nitqində  sual  əsasında  formalaşan  cavab 
yarımçıq cümlələr mətndə “yeni”ni aktuallaşdıran vasitə kimi çıxış edir. 
–Necə yaşayırlar? – Yaxşı. 
–Haraları gəzdilər? – Dağları. 
Sual  replikalarının  qrammatik  ifadə  vasitələri  sual  əvəzlikləri  və 
replikanın birinci hissəsində işlənmiş dil vahidləridir. Məsələn: 
– Hara belə (...) 
Sən də belə? 
– Qızım, səhər-səhər hara belə? 
–  Bəs  İldırım  Bəyazidin  binası  nə  üstündə  bərqərardır?  Bəs 
Teymurun səltənəti?! (İ.Hüseynov) 
–Əsgərlər acizdirlər? 
– Necə?! Dünyaları fəth edən əsgər?! (İ.Hüseynov). 
–Teymurun  hüzurundakı  Fəzl  müridi  kimdir?  Mənsəbi,  adı? 
(İ.Hüseynov) 
–Elə adamların adlarını gizlin saxlayırlar. 
– Dost Əmin Məhrəmdən də? (İ.Hüseynov) 
–Elm öyrənirlər. 
– Sənin təklifinlə? (İ.Hüseynov) 
–Şamaxıda,  Bakıda,  Şəkidə,  Dərbənddə  əsnaf  əhlinin  hamısı  və 
Fəzl müridləri ilə üns bağlayan rəiyyətin də hürufi elmini tədris edir. 
– Rəiyyətim də?! (İ.Hüseynov) 
İbrahim diksindi. 
– Bəşəriyyəti bəşəriyyətə?! (İ.Hüseynov). 
–Cənnət bizim öz dünyamızdır. 
– Yəni harda?!.. (İ.Hüseynov). 

---