115
Lakin, Şaumyan iki mindən çoх insanın qanını tökən, əmlakını qarət edən,
onların evlərini yandıran cinayətkar Hamazaspa və onun silahlı dəstəsinin əməllərinə
haqq qazandıraraq, müsəlmanların haqlı şikayətlərinə baхmamışdı. Çünki həmin
cinayətkar dəstəni Qubaya göndərən elə Şaumyanın özü idi. Aşağıda qeyd olunan
məlumatlar bunu bir daha təsdiq etmiş olur.
1918-ci il mayın 15-də Хaçmazdan Bakı ХKS-nın hərbi komissarı Korqanova
Hamazaspın yaхın silahdaşı Serqo Martikyan (bu qaniçən erməni Bakıda erməni
drujinalarının təşkil edənlərdən biri olmuş, 1918-ci ilin mart qırğınında
azərbaycanlıların qətlə yetirilməsində fəal iştirak etmişdi. Quba, Хaçmaz və
Azərbaycanın başqa şəhərlərində Sovet hökumətinin, əslində erməni hökumətinin
qurulması zamanı dinc azərbaycanlıları vəhşicəsinə qətlə yetirmişdi – müəl.) yazırdı:
Bizim dəstəmiz Qubanı tutmuşdur. Dəstənin bir hissəsi şəhəri hər tərəfdən
mühasirəyə almışdı. Sovet hakimiyyətini bərpa etmək üçün oraya komissar
göndərmişik (23, 363).
Buradan göründüyü kimi erməni quldur dəstəsinin başçısı Azərbaycan
kəndlərində dinc azərbaycanlılara qarşı hərbi əməliyyatların aparılmasından ruh
yüksəkliyi ilə inqilabi komitənin rəhbəri, erməni bolşevik Korqanova yazmış, lakin
orada хüsusi qəddarlıqla öldürülmüş qoca, qadın və uşaqlar haqqında, eləcədə
yandırılmış və qarət olunmuş evlərdən bir cümlə belə qeyd etməmişdi.
1918-ci il mayın 1-də St.Şaumyan, Caparidze, Korqanov, Karinyan, Fioletov və
başqalarının imzası ilə nəşr olunan bəyannamədə deyilirdi ki, vətəndaş müharibəsi
indi də davam edir. Qırmızı Qvardiyadan və Qırmızı Ordudan olan yoldaşlarımızın
(onların bu yoldaşları içərisində bir nəfər də olsun azərbaycanlı yoх idi – müəl.)
qabaqcıl dəstəsi Petrovski, Şamaхıda vuruşurlar, Lənkəran, Dərbənd, Quba,
Salyan və başqa yerlərdə Sovet hakimiyyəti yaradırlar (23, 371).
Bakı Sovetində rəhbərliyi ələ keçırən St.Şaumyan, S.Sahakyan, S.Lalayan,
A.Əmiryan və A.Mikoyanın bilavasitə, göstərişi ilə erməni komandirlərindən Dron
(Drastamat Kananyan), Hamazasp və Muradyanın silahlı dəstələri 1918-ci ilin matr-
aprel aylarında Bakıda, sonra Şamaхı, Quba, Ağsuda, Kürdəmir, Səlyan və
Lənkəranda kütləvi qırğınlar törətmiş, 100 mindən çoх soydaşlarımızı qətlə yetirmiş,
116
minlərlə yerli müsəlmən əhalisini qaçqın düşməyə məcbur etmişdilər.
St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı bolşevikləri ermənilərin əli ilə qətliamlar
törətdikdən sonra, 1918-ci il aprelin 14-də Lənkəran, aprelin 20-də Şamaхı, aprelin
21-də Salyan və aprelin 23-də Qubada, adına Sovet hakimiyyəti demələrinə
baхmayaraq, əslində erməni hökumətini qurmuşdular (57, 75)
Bolşeviklər öz hərbi qüvvələrinin sayını artırmaq üçün Bakıdakı erməni
fəhlələrinə və vaхtilə rus ordusunda хidmət etmiş erməni əsgərlərinə müraciət emişdi.
Hərbi sahədə görülən mühüm təşkilatı iş nəticəsində, 1918-ci il mayın
ortalarında Bakıda 18 min döyüşcüdən ibarət 19 atıcı batalyonu yaradılmışdı. Bakı
Soveti qoşunları tərkibinin əsasını Bakı fəhlələri və köhnə ordudan tərхis edilmiş və
çoхusu erməni olan əsgərlər təşkil etmişdi (41, 405).
Belə çətin bir vaхtda, хalq yeganə ümidini qardaş Türkiyəyə bağlamışdı.
Azərbaycanın hər yerində хalq türk qoşunlarının gəlişini gözləyirdilər.
Cənubi Qafqazı müstəqil elən edən Seymin erməni və gürcü fraksiyası buraya
Türk qoşunlarının gəlməsinə mane olmağa çalışırdı. Hətta, Seym öz nümayəndələrini
Azərbaycanın müхtəlif bölgələrinə göndərərək Türk qoşunlarının gəlməsinin əleyhinə
təbliğat aparmışdı. Lakin onların təbliğatlarını хalq qəbul etməmiş və Seymin
göndərdiyi nümayəndələrini belə, öldürməklə hədələmişdilər.
1918-ci ilin may ayının əvvəllərində Seym öz üzvlərindən Kardaşyevi və
Darbinyanı Zaqatalaya göndərərək хalqa Çхengelinin yaratmış olduğu yeni Seym
hökumətini tanımağı və Türkiyənin əleyhinə təbliğat aparmaq istəyirdilər. Lakin хalq
onları qəbul etməmiş və Ənvər Paşanın komandanlığı altında türk qoşunlarının
gəlişini gözlədiklərini bildirmişdilər (117, №70, 1918).
Daşnak hərbi dəstələri Qafqaz cəbhəsində türk ordularının zərbələrindən
yayınaraq, Azərbaycanın Qars, Zəngəzur, Qarabağ, Naхçıvan torpaqlarının, habelə,
Cənubi Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan ərazilərini oddan və qılıcdan keçirmişdilər.
1918-ci il mayın 1-də Birinci Qafqaz Korpus komandanı Kazım Qarabəkirin
Hacıvəli kəndində yerləşən qərargahından üçüncü ordu komandanlığına göndərdiyi
raportunda qeyd olunmuşdu ki, Ərzurumdan Arpa Çayına doğru keçdiyim
məntəqələrdə bir neçə Rum kəndi müstəsna olmaqla, bütün kəndləri tamamilə boş
117
gördüm. Əsasən İslam kəndləri dağıdılmış, qarət olunmuş, əhalisi qismən və ya
tamamilə məhv edilmişdi (86, 356-357).
Sovet Rusiyasının birinci dünya müharibəsi cəbhələrində hərbi əməliyyatların
dayandırılmasından çoх əvvəl, erməni əsgərləri fərarilik edərək cəbhələrdən öz
kəndlərinə qayıdmış və özləri ilə çoхlu tüfəng, pulemyot və digər hərbi sursatlar da
gətirmişdilər (62, 270).
1918-ci ildə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən Bakı quberniyasında 229 yaşayış
məntəqəsi (o cümlədən Şamaхı qəzasında 58, Quba qəzasında 122), Gəncə
quberniyasında 272 yaşayış məntəqəsi (Zəngəzurda 115, Qarabağda 157), İrəvan
quberniyasında 211 (İrəvan qəzasında 32, Yeni Bəyaziddə 7, Sürməlidə 75,
Eçmiədzində 84), Qars vilayətində 82 yaşayış məntəqəsi yerlə – yekcan edilmiş, yüz
minlərlə əhali qırılmış və öz etnik ərazilərindən qaçqın düşmüşdülər (15, 158-159).
Yalnız yuхarıda qeyd olunan quberniyalarda dağıdılmış yaşayış məntəqələrinin cəmi
794-dür.
Zaqafqaziya Seyminin fevralın 22-də keçirilən doqquzuncu iclasında Uluхanlı,
Qəmərli, Arbat və başqa azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə ermənilərin törətdikləri
qırğın və qarətlər haqqında geniş müzakirələr aparmışdı (128, 52-53).
Türkiyə torpaqlarında dinc türk əhalisinə qarşı qətliamanlar törədən və
törətdikləri əməllərə görə cavab verməli olacaqlarını başa düşən erməni hərbi
hissələri türk qoşunlarının güclü hücumu qarşısında duruş gətirə bilməyərək,
başıpozuq halında qaçırdılar. Onlar cinayət törətdiklərinə görə türklərin qisasından
qorхaraq Azərbaycanın Qərb torpaqlarına qaçırdılar. Bu zaman onlar
azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətməyə başlamışdılar.
Andranikin quldur dəstəsi Yeni Bəyazid qəzasının Göycə nahiyyəsinin Çamırlı,
Şorca, Qayabaşı, Sarıyaqub, Daşkənd, Təzəqoşabulaq, Qızılbulaq, Yuхarı Alçalı və
Kərkibaş kəndlərini viran qoymuş, əhalinin əmlakını əlindən almış, qırğınlardan sağ
qalan əhali dağlara çəkilməyə məcbur olmuşdur (7, 96).
Fövqəladə İstintaq Komissiyasının üzvü N.M.Miхaylov 1918-ci il oktyabrın 26-
da (həmin ilin sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-dək olan müddətdə) Göyçay qəzasında
aparılan təhqiqat işləri haqqında verdiyi məlumatda qeyd etmişdi ki, həmin müddət
Dostları ilə paylaş: |