Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

 
250 
İTİRİLMİŞ GƏNCLİYİN ROMANI 
 
(Qan Turalının “Mustafa” romanı haqqında) 
 
Yeni nəsr əsərləri içərisindən Zaman anlayışı xüsusi məqam 
kimi keçir. Adətən, yaşlı  nəsildə bu məqam keçmişə nostalji, 
onun hər çərəyinə münasibətdə mühafizəkarlıq formasında 
təzahür edirsə, gənc nəsildə keçmiş zaman və onun gətirdiyi 
hər şeyə qarşı pessimist, dünənindən incik, küskün ovqatda üzə 
çıxır.  Bu mənada, müasir ədəbi gəncliyi təmsil edən  əksər 
yazarların toxunduqları mövzular bir ortaq nöqtədə birləşirlər. 
Onların hamısında ağrılı Zaman obrazı var, itirilmiş gəncliyin, 
puç olmuş arzuların arxasınca qoşmaq nədənilə yaxın keçmişə 
doğru hərəkət var. Bu eyni kontekstdən gələn informativ 
kodların, tarixi-mənəvi proseslərin doğurduğu eyni məzmunlu 
gerçəklikləri yaşamaqla bağlıdır. 
Səbəb aydındır: gənclərin yetişdikləri dövr 1990-cı illərdir 
ki, bu dövrə xas olan bütün fəci reallıqlar onların baxışlarına 
xüsusi təsir göstərib: müharibə, yurd itkisi, şəhidlik ağrısı, 
müxtəlif qətllər, zorakılıqlar, soyqırım dəhşətləri, ictimai-siyasi 
xaos, mənəvi-əxlaqi deqradasiya və bütün bunları tarixi tale-
yində daşımağa müncər olmur insan həyatı. Buna görə də gənc-
lik dövrü məmləkətin sərt sınaqlar və  fəci yaşantılar dövrünə 
düşənlərin istər geriyə, istərsə  də  gələcəyə yonələn baxışında 
ancaq və ancaq yaddaşlarına hopmuş, lokal əlacsızlıq məngə-
nəsində çabalayan insanın portretini sərgiləmək missiyası var. 
Tənqidçi L.Anninski rus nəsrində mövcud olan eyni məqamı 
xarakterizə edərək yazır: “Onlar (yəni gənclər-E.A) həyata elə 
bu cür də daxil oldular- gözlərini geniş açaraq və küləkdən 
boğula-boğula. Onlar gənclik maksimalizmi ilə biz bu həyata 
bir gənc kimi, şövqlə və cəsarətlə qədəm qoyuruq, yarımhəqi-
qətləri və yalanı deyil, yalnız həqiqəti üstün tuturuq - deyə 
bəyan edirdilər.”  
Bu, milli müstəqillik dövrünün nəsridir, 1990-cı illərdən 
başlayaraq Azərbaycan gerçəkləri ardınca elə mövzular gətirir 

---

251 
ki, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə təsəvvür hüdudlarını aşır. Həmin 
xaotik durumun rəvac verdiyi neqativlər sonucda ən böyük 
zərbəni insana vurur, onunla zamanın, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin 
sabitliyi arasındakı  əlaqənin pozulmasına gətirib çıxarır: qlobal 
tənhalıq insanın özgələşməsini, özündən ayrılmasını, yad-
laşmasını  şərtləndirmiş olur. Həmin dönəmin mahiyyəti, onun 
yaddaş strukturunda yer almış görüntüləri ilə çağın insanının 
düşüncəsi arasında dialoq bədii təfəkkürə yansımaya bilmir.  
Qan Turalının “Mustafa” romanında yaxın keçmişimizin 
mənzərəsi, keçib gəldiyimiz illərin çəkdirdiyi sarsıntıların izləri 
var.  “Yazılanlar ilk növbədə bu dünyadan keçib, bu dünyada 
yaşanılmalıdır”. Mustafa keçib gəldiyi dünyanın sarsıntısını 
mənəvi taleyində daşıyan obrazdır. Tələbə yoldaşı Nilufərə, 
bundan  əvvəl isə dörd nəfərə etdiyi sevgi etirafından rədd 
cavabı alan Mustafa ümidsizliyə  uğrayır. Daxilən onsuz da 
ünsiyyəti sevməyən Mustafa bundan sonra bir qədər də pes-
simizmə qapılaraq mehrini yalnız kitablara salır. Kitablara olan 
aludəliyi onu siyasi qruplaşmalara gətirib çıxarır. O, ideallarla 
yaşamağa başlayır, cəmiyyət düzəninin harmoniya əldə etməsi, 
sosial bərabərlik naminə pevanşist mövqedə bulunur. Lakin 
buradakı cəhdi də alınmır və o məhbəsə salınır. Üç illik zindan 
həyatından sonra Müstafa kənddə  çəkilir, burada müəllimlik 
etməklə öz içi, təkliyi ilə baş-başa qalır. 
Romanda nəql olunan hadisələr düz səkkiz il bundan əvvələ 
gedib çıxır. Qəhrəmanın səkkiz il əvvəl yazdığı “Ay işığı” po-
vesti onun yaddaşında keçmişilə bağlı müəyyən asossiasiyalar 
doğurur və o, həmin zamanın xatirəsinə dalaraq mətnləri dilə 
gətirir. Bu yanaşma qeyri-ixtiyari olaraq mətndə iki və daha 
çox zaman müstəvisində  gəzişmələrə yol açır. Adətən, retro-
speksiya halları, psixoloji geridönümlər travmatik zərbələr 
sonrası hasilə  gəlir, bu hadisələrdən sonra insan şüurunda hə-
min prosesləri mütəmadi olaraq yenidən yaşamaq, yaxud rahat-
sızlığını daim hiss eləmək şəklində meydana çıxır. Müstafanın 
həyat tərzi bunların bir çoxunu yaşamağa hesablanıb. Uğursüz 

---

 
252 
sevgi, inqilaba cəhdin uğursuz sonucu, məhbəs həyatı, kənd 
müəllimliyi. Taleyin onun üçün cızdığı həyat trayektoriyasında 
Mustafa aldığı  zərbələrin psixoloji gərginliyindən mənəvi 
böhran həddini yaşamağa müncər olur. 
Müəllif toxunduğu hər mətləblə bağlı dünya filosof və 
yazıçılarının ibrətamiz düşüncələrini, fikirlərini sərgiləyir. Bu 
fikirlər sanki qəhrəmanın öz həyat tərzini kodlaşdırması üçün 
impuls verir. Heç bir yerdə-oxuduğu universitetdə, qaldığı evdə, 
hətta doğulduğu yurdda belə özünə rahatlıq tapmayan, tənha və 
tək görünən Müstafanın yeganə  həmdəmi kitablar olur: “Səhər 
açılan kimi paltarımı geyinib Axundov kitabxanasına gedirdim. 
Səhər yeməyini də, günortanı da orda yeyirdim. Kitabxanalara 
girən kimi kataloqlara baxırdım. Əvvəl oxuduğum kitabları seçib 
yenidən oxuyurdum. Mütaliə məni xilas edirdi.” 
Mustafanın içində güclü bir təklik sevdası hökm sürür: 
“İnsanlar daha da çoxalırdılar. Dərdimi kimə deyəydim? Dünya 
dolu adam idi”. Arzuların heçliyə dirənişi Mustafayanın həyatına 
melanxoliya gətirir və psixoloji sarsıntılar onun mənəvi dünya-
sında boşluq, təklik, son problematikası ilə müşayiət olunmağa 
başlayır. Kənddə müəllim kimi çalışarkən bütün ümidini Əkrə-
mə bağlayan və onu məhv olmuş ideallarının daşıyıcısı kimi 
yetişdirmək istəyən Mustafanın öz şagirdinə etdiyi nəsihətin 
məğzi əslində, onun mənəvi dünyasında illər boyu gəzdirdiyi əsl 
dekadansın göstəricisi, mövcudluğu kimi sərgilənir: “Mən 
inandığım  şeylər uğrunda  əzab çəkdim. Qız sevdim, alınmadı. 
Dünyanı dəyişdirmək istədim, lakin dəyişən yaşayış yerim oldu. 
... Insan inandığı şeylər uğrunda möhtəşəm səhvlər edə bilər.”  
Bu gün mətn olmayan, mətn kimi oxunmayan heç nə yox-
dur. “Mustafa” romanına da müxtəlif rakurslardan yanaşmaq 
və  dəyərləndirmək mümkündür. Müəllif Mustafanı formalaş-
dığı dövrün gəncliyinin səciyyəvi obrazı kimi təqdim etməyə 
çalışmışdır. Mustafanın yaşantıları, duyğuları yazıçıya yaxşı 
tanışdır, o üzdən təhkiyəni birbaşa öz üzərinə götürüb. Başqa 
sözlə desək, Mustafa müəllifin proobrazıdır, bəlkə  də bütün 
yeni nəslin içində bir Mustafa yaşayır, desəm yanılmaram. 

---