Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
93
(həmçinin,  kal  meyvələri)  bəzi  xörəklərin  hazırlanmasında 
istifadə edilir ki, nəticədə hazır xörək turşməzə dadlı olur. Çə-
yirdəyində  yağ  vardır,  lakin  ondan  təcrübi  olaraq  hələlik  isti-
fadə edilmir. 
Xalq  təbabətində  alça  lavaşanası  sinqaya  qarşı  tətbiq 
olunur.  Boğaz  ağrısında  alça  ekstraktından  istifadə  edilir.  Al-
çanın  qabıq  hissəsindən  alınan  qatran  öskürəyi  zəiflətmək 
məqsədilə işlədilir. 
Alçadan  kompot,  dadlı  şərbətlər,  mürəbbə,  cem,  alça  şi-
rəsindən spirtsiz içkilər, şərab və nalivka (meyvə şirəsindən ha-
zırlanan  spirtli  içki)  hazırlanır.  Tərkibində  pektinli  maddə  nis-
bətən  çox  olduğundan  alçadan  ətirli  və  davamlı  jele  alınır. 
Alçadan  tamlı  qatmalar  –  alça  məti,  alça  pastası  (Şəkidə  bu 
məhsul  «coo»  adlanır),  lavaşana,  alçaşərab  (Gürcüstanda 
tkemali sousu) hazırlanır. 
 Azərbaycanın  bəzi  bölgələrində  yabanı  alçanın  püre-
sindən alınan qatı  alça turşusunu «palçıq  turşu» adlandırırlar. 
Xörəyə «palçıq turşusu» əlavə edilir – dedikdə adama pis təsir 
edir. Axı, palçıq bataqlıqdakı sulu torpağa da deyilir. Yaxşı olar 
ki, alça pastası, turş alça püresi və sadəcə coo adlandırılsın. 
Lavaşana hazırlamaq üçün alçadan alınan püre bir qədər 
qatılaşana  qədər  qaynadılır,  sonra  yastı  qaba  (mis  məcməyi, 
sini, emallı dövrəyə) tökülüb gün altında qurudulur. 
Alçanın  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  lava-
ş
anadan  sinqa  xəstəliyinə  qarşı  istifadə  edirlər.  Alça  şirəsinin 
kamfora  ilə  qarışığından  gec  sağalan  yaralara  islatma  qoyulur. 
Alça həlimindən və tinkturasından öskürəyə və boğaz ağrılarına 
qarşı  istifadə  olunur.  Azərbaycanın  bəzi  bölgələrində  alça 
ağacının  qabığında  toplanan  kamedlər  çeynənilərək  öskürək 
tutmalarının yumşaldılmasında istifadə olunur. 
Alma – Яблоня домашняя – Malus domestica Borkh. 
Alma  Gülçiçəklilər  (Rosaceae)  fəsiləsindən  olub,  30-dan  çox 
növü  vardır.  Yabanı  formalardan  meşə,  Şərq,  Sibir,  Çin  və  ya 
 
94
gavalıyarpaq alma növləri daha çox yayılmışdır. Azərbaycanda, 
ə
sasən Şərq alması bitir. Vətəni Kiçik Asiyadır. 
Böyük  və  Kiçik  Qafqaz  sıra  dağlarının,  həmçinin,  Talış 
dağlarının  meşələrində  alma  ağacları  çoxdur.  Bunlar  meşə 
ağacları içərisində ya qarışıq və ya da xalis almalıqlar şəklində 
bitir.  El  arasında  «almalıq»  adı  ilə  tanınmış  bir  neçə  meşə 
sahələri vardır. 
Yabanı alma aprelin axırı, mayın əvvəllərində çiçəkləyir. 
Eyni  zamanda,  yarpaqlar  da  əmələ  gəlir.  Meyvəsi  sentyabrın 
sonu, oktyabrın əvvəllərində yetişir. Ağacı 5-10 yaşından mey-
və verir. Alma çarpaz tozlandığından yabanı almaların müxtəlif 
formaları  vardır.  Əsasən  yumru,  yastı-yumru,  yumurtavarı  və 
başqa  formalarda  olur.  Yabanı  almanın  diametrə  görə  ölçüsü 
orta  hesabla  2  sm-dir  (1-dən  2,5  sm-ə  qədər).  Iri  ağaclar  orta 
hesabla  30-50,  bəzən  isə  100  kq-a  qədər  məhsul  verir.  Mey-
vələri  yaşıl, ağ-sarımtıl, qırmızı və  ya qarışıq, əsasən də  yaşıl-
sarı rəngdə olur. Əsas rəngdən başqa, üzərlərində qırmızı yanaq 
və  ya  xətlər  olur.  Qabığının  altında  müxtəlif  rəngli  xallar, 
nöqtələr  ola  bilər.  Dad  və  ətrinə  görə  müxtəlif  formalar  bir-
birindən  fərqlənir.  Dadı  turşa-şirin,  ətirlidir.  Ətliyi  bərk,  tam 
yetişdikdə isə yumşaq və pürevarı olur. Meyvə yuvacığında bir 
neçə  arakəsmələr  var.  Onların  hərəsində  bozumtul-qəhvəyi 
rəngli bir toxum yerləşir. 
Almanın tərkibində orta hesabla 6,5-11,8% fruktoza, 2,5-
5,5%  qlükoza,  1,5-5,3%  saxaroza,  0,2-0,7%  azotlu  maddə, 
1,05-1,49%  pektin  maddəsi,  0,02-0,2%  aşı  maddəsi,  0,9% 
sellüloza, 0,5-1,0% pentozan, 0,2-0,4% mineral maddə və 0,2-
0,6%  üzvi  turşu,  eyni  zamanda  20-40  mq%  C  vitamini  və  az 
miqdarda B
1
, B
2
 və PP vitaminləri də olur. 
Yabanı  almanın  tərkibində  7-14%  şəkər  (fruktoza,  qlü-
koza, saxaroza), 2,4% üzvi turşu (alma, şərab, limon və s.), 3%-
dən çox pektinli maddə, 30-80 mq% C, B
1
, B
2
 vitaminləri, ka-
rotin  (provitamin  A),  aşılayıcı  maddələr,  dəmir,  fosfor  və  kal-
sium duzları, toxumunda isə 23-33% yağ vardır. Üzvi turşuların 

---

 
95
çox  olması  yabanı  almadan  təzə  halda  istifadəni  məhdud-
laşdırır.  Lakin  uzun  müddət  saxladıqda  biokimyəvi  proseslər 
nəticəsində dadı yaxşılaşır. 
Yabanı almadan şirə, kvas, şərbət, ekstrakt, mürəbbə, po-
vidlo  və  həmçinin,  meyvə-giləmeyvə  şərabları  (məsələn,  sidr) 
hazırlanır.  Tərkibində  pektinli  maddə  çox  olduğu  üçün  onu 
marmelad,  pastila  və  jele  istehsalında  qiymətli  xammal  kimi 
istifadə edirlər. Yabanı alma qurusu çay və qəhvə içkilərində də 
işlədilir. 
Almanın oduncağının rəngi və forması gözəl olduğundan 
böyük  təsərrüfat  əhəmiyyəti  vardır.  Alma,  həmçinin,  bahar 
fəslində bol nektar verən bal bitkisi də hesab edilir. 
Almanın müalicəvi xassələri. Alma təzə və emaledilmiş 
şə
kildə yeyilir. Isladılmış və sirkəyə qoyulmuş alma çox dadlı-
tamlı  məhsuldur.  Almadan  kompot,  püre,  mürəbbə,  povidlo, 
pastila, marmelad, sirkə, kvas, sidr və şərab hazırlanır. 
Yabanı alma xalq təbabətində geniş tətbiq olunur. Ondan 
mədə-bağırsaq xəstəliklərinə, qanazlığına və başqa xəstəliklərə 
qarşı istifadə edilir. Bişirilmiş alma və ya onun çayı soyuqdəy-
məyə və öskürəyə qarşı effektli dərmandır. 
Tərkibində  pektinli  maddə  çox  olduğundan  təzə  alma 
püresi  ishala  qarşı  ən  yaxşı  vasitədir.  Təzə  alma  püresi  ilə 
uşaqlarda xroniki kolit və digər bağırsaq xəstəlikləri, Qafqazın 
xalq təbabətində isə alma şirəsi və sidr içkisi ilə mədə-bağırsaq 
xəstəlikləri  müalicə  olunur.  Almanın  müalicəvi  xassəsi  onun 
antimikrob və antiseptik xassələri ilə izah edilir. 
Almanın  tərkibindəki  fitonsid  xassəli  maddə  ondan  ba-
ğ
ırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə etməyə imkan verir. 
Lakin, bu zaman almanın şirin sortlarından istifadə etmək daha 
yaxşıdır,  çünki  turş  almalar  bağırsağın  arzuolunmaz  peristal-
tikasını artırır. 
Alma  ürək-damar  xəstəliklərində  faydalıdır.  Almanın  az 
kaloriliyi  ondan  kökəlməyə  qarşı  pəhrizlərdə  qiymətli  və 
keyfiyyətli məhsul kimi istifadə olunur. Bu məqsədlə həkimlər 
 
96
həftədə  bir  dəfə  yüngülləşdirici  alma  günü  (gündə  1,5-2  kq 
almanı bərabər hissələrə bölüb, 5-6 dəfəyə yemək) təyin edirlər. 
Almanı  əqli  əməklə  məşğul  olan  və  digər  az  hərəkətdə  olan 
insanlar üçün də hər gün qəbul etmək məsləhət görülür. 
Almada  az  da  olsa,  C  vitamini  vardır.  Lakin  Anton,  Ağ 
naliv,  Titovka  və  digər  orta  zonada  yetişən  alma  sortları  vi-
taminlik  cəhətdən  daha  üstündür.  Lakin  uzun  müddət  sax-
ladıqda almada C vitamini azalır. Məsələn, Anton almasını 100 
gün  saxladıqda  C  vitamininin  miqdarı  ilk  miqdardan  28%-ə 
qədər azalır. Konservləşdirilmiş almada və alma kompotunda C 
vitamini  uzun  müddət  yaxşı  qalır.  Iki  il  saxlanılmış  alma 
kompotunda C vitamini 70% qorunub saxlanmışdır. 
C  və  P  vitaminləri  ateroskleroz  və  hipertoniya  xəstə-
liklərində  orqanizmə  yaxşı  təsir  göstərir.  Lakin  bu  vitaminlər 
Kulon-Çin,  Naliv,  Renet,  Qızıl-Əhməd  və  Qəndil-Sinap  al-
malarında lazımi qədərdir. Bəzi sort almalarla alma pəhrizi apa-
rıldıqda  başağrıları  azalır,  qantəzyiqi  aşağı  düşür,  başgi-
cəllənmə  və  başda  səs-küy  azalır.  Xalq  təbabətində  almanın 
yabanı sortlarından da istifadə olunur. 
Alma qanazlığında da faydalıdır. 100 ml alma şirəsinə 2 
mq dəmir həbi əlavə etdikdə dəmir-turş alma ekstraktı alınır ki, 
bundan da qanazlığının müalicəsində istifadə olunur. 
Çiy, bütöv bişirilmiş almadan sidikqovucu kimi və şişlərə 
qarşı  istifadə  olunur.  Alma  həlimi  və  ya  çayı  öskürəyi  yum-
ş
aldır.  Almada  olan  kalium  duzları  və  tanin  orqanizmdə  sidik 
turşusunun  əmələ  gəlməsini  ləngidir.  Ona  görə  də,  almadan 
hazırlanmış  həlim  və  çaylar  podaqra  və  böyrəkdaşı  xəstəlik-
lərindən əziyyət çəkənlər üçün çox faydalıdır. Alma qabığından 
hazırlanmış  çay  sakitləşdirici  vasitə  kimi,  eyni  zamanda  kö-
kəlməyə qarşı da istifadə edilir. 
Almadan  xalq  təbabətində  xaricdə  olan  yaralara  qarşı 
istifadə  edirlər.  Bu  məqsədlə  təzə  alma  dilimləri  və  təzə  alma 
püresi yanıqlarda, donmuş əl və ayaqlarda və uzun müddət sa-
ğ
almayan  yaralara  yaxırlar.  Dodağın  çatlaması,  döş  uclarının 

---