Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
97
sıyrıntısı  və  çatlamasında  alma  püresi  ilə  kərəyağından  hazır-
lanan  məlhəm  sürtülür.  Şəkər  xəstəliyinin  zəif  formalarında 
almanın köklərindən istifadə olunur. Çünki almanın köklərində 
olan qlükozid florisin qanda və sidikdə şəkərin miqdarını aşağı 
salır. 
Xalq təbabətində soyuqdəyməyə və səs tutulmasına qarşı 
1:10  nisbətində  quru  alma  yarpaqlarından  hazırlanmış  tink-
turadan hər 2 saatdan bir 0,5 stəkan ilıq halda içmək məsləhət 
görülür. 
Armud – Груша домашняя – Pyrus domestica Medic. 
Armud  Gülçiçəklilər  (Rosaceae)  fəsiləsindəndir,  30-dan  çox 
növü  vardır.  Bu  armudun  ən  çox  yayılmış  növlərindən  Rus, 
Qafqaz, Ussuriya, Çin, söyüdyarpaqlı və kirkan armudunu gös-
tərmək  olar.  Azərbaycanda  ən  çox  Qafqaz  meşə  armudu,  bəzi 
rayonlarda  isə  söyüdyarpaqlı  armud  (Şabran,  Şirvan,  Cənubi 
Qarabağ  meşələrində)  və  Kirkan  armudu  (məsələn,  Talışda) 
yetişir.  Qafqaz  armudu  Böyük  və  Kiçik  Qafqaz  dağlarının 
meşələrində  böyük  sahələri  tutur.  Armud  eramızdan  1000  il 
ə
vvəl Yunanıstanda mədəni halda becərilmişdir. Lakin bəzi təd-
qiqatçılar  tərəfindən  armudun  Qafqazda  daha  əvvəllər  məlum 
olduğu qeyd edilir. 
Yabanı  armud  aprelin  axırlarında  çiçəkləyir.  Çiçəkləri 
ağdır.  Yarpaqları  ilə  birlikdə  əmələ  gəlir.  Meyvələri  payızda 
yetişir (6-10  yaşından bar verir). Hər ağacın 10-40 kq və daha 
çox  meyvəsi  olur.  Tumları  ilə  çoxalır.  Yabanı  armud  ağacının 
50-80 il, bəzən 150-300 il ömrü olur. Meyvələri armudu, yumru 
və  konusvarı  olur.  Rəngləri  yaşıl,  sarı,  bəzən  qırmızımtıl  ya-
naqlı  və  yaxud  pas  ləkəlidir.  Saplağı  armudun  özündən  uzun-
dur.  Ətliyində  çoxlu  daşlaşmış  toxumalar  vardır.  Dadı  şirin, 
turş  və  ya  meyxoşdur.  Yabanı  armud  meyvəsinin  formasına, 
rənginə,  dadına  və  başqa  xassələrinə  görə  müxtəlif  formalar 
yaradır.  Beş  hissədən  ibarət  meyvə  yuvasının  hər  birində  1-2 
ə
dəd  boz  və  ya  parlaq  qara  rəngli  toxumu  olur.  Meyvələr  də-
rildikdən sonra yetkinləşir, xüsusi dad və ətir kəsb edir. 
 
98
Armudun  tərkibində  orta  hesabla  81-84%  su,  6,2-18,7% 
şə
kər,  0,1-0,5%  turşu,  0,1-0,3%  pektin  maddəsi,  0,3-0,6%  mi-
neral  maddələr,  0,02-0,17%  aşı  maddəsi,  0,9%  sellüloza,  ya-
banı  sortlarda  12-21  mq%  və  mədəni  sortlarda  3-17  mq%  C 
vitamini vardır. Şəkərlərdən 6,9-9,7% fruktoza, 1-3,7% qlükoza 
və  0,4-2,6%  saxaroza  vardır.  Üzvi  turşulardan  limon  və  alma 
turşusu rast gəlnir. 
Yabanı  armudun  tərkibində  6-13%  şəkər  (əsasən,  qlü-
koza və fruktoza), 0,12-0,19% (bəzən 1,3%-ə qədər) üzvi turşu 
(alma  və  limon)  ,  azotlu,  aşılayıcı  və  rəngləyici,  pektinli  və 
mineral maddələr, karotin, C və B
1
 vitamini vardır. Toxumunda 
12-21% yağ olur. 
Yabanı armud kompot, meyvə içkiləri üçün cövhər, kvas, 
meyvə şərabı, sirkə və s. məhsulların istehsalında istifadə edilir. 
Yabanı  armudun  tərkibində  4%-ə  qədər  pektinli  maddə  oldu-
ğ
undan, ondan povidlo, sukat, marmelad, pastila, karamel üçün 
içlik və eləcə də mürəbbə hazırlamaq mümkündür. Qovrulmuş 
tumları  qəhvənin,  qurudulmuş  meyvəsi  isə  çayın  əvəzedicisi 
kimi işlədilir. 
Armudun  oduncağı  ağır,  elastiki,  qırmızı-qonur  rəngli 
olub,  yaxşı  parlaqlaşdırıla  bilir.  Ondan  keyfiyyətli  mebel,  mu-
siqi alətləri və bir  çox məmulat hazırlanır. Armudun oduncağı 
yaxşı qatlanır və çatlamır. 
Armud, həmçinin, balverən bitki kimi də məşhurdur. Çi-
çəklərinin  pis  ətri  olmasına  baxmayaraq,  bahar  fəslində  arılar 
üçün  yaxşı  nektar  və  çiçək  tozcuğu  mənbəyi  hesab  edilir.  Ar-
mudun ağac qabığından qəhvəyi, yarpaqlarından isə sarı rəngli 
boyaq (parça üçün) alınır. 
Armudun müalicəvi xassələri. Xalq təbabətində armud-
dan  ishal  əleyhinə  və  sidikqovucu  kimi  böyrək  xəstəliklərində 
istifadə olunur. Armudun tərkibində fitonsidlər də tapılmışdır. 
Armud qurudulur, ondan mürəbbə, povidlo, sukat, armud 
balı – bəkməz, kompot, kvas, meyvə içkiləri üçün cövhər, sidr 

---

 
99
və  şərab  hazırlanır.  Armudun  qurudulmuş  toxumları  qəhvə 
içkilərinin tərkibinə qatılır. 
Xalq  təbabətində  quru  armuddan  hazırlanmış  həlimdən 
titrəmədə,  öskürəyə  və  ishala  qarşı  tətbiq  edirlər.  Ishala  qarşı 
armud həliminin istifadə olunması ondakı aşı maddələrinin çox 
olmasından  irəli  gəlir.  Armudun  bu  xassəsi  yabanı  armud 
sortlarında  daha  kəskin  özünü  göstərir.  Qarını  bərkidici  vasitə 
kimi  uşaqlara  armud  tinkturası,  armud  kiseli  və  ya  kompotu 
verirlər. Bunun üçün quru armudla vələmirdən hazırlanan həlim 
də içmək məsləhət görülür. 
Armud  şirəsi  sidikqovucu  vasitə  kimi  də  təyin  edilir. 
Armud  həlimi  də  sidikqovucu  xassəyə  malikdir.  Armud  şirəsi 
və həlimi  yalnız sidik ifrazını artırmır, o, həm də antibakterial 
təsirə  malik  olduğu  üçün  sidiyin  rənginin  açılmasına  səbəb 
olur. 
Cavan armud yarpaqlarında hind alimləri yeni fenol mad-
dəsinin  olduğunu  müəyyən  etmişlər  ki,  bu  da  orqanizmə  tə-
sirinə görə arbutinə yaxındır. 
Daryarpaq  iydə  –  Лох  узколистый  –  Elaeganus 
angustifolius  L.  ydə  (Elaeagnaceae)  fəsiləsinin  iydə  cinsinə 
mənsubdur.  45  növ  ağac  və  meyvə  kolundan  yabanı  halda  2 
növü  yayılmışdır.  ydə  yabanı  halda  Şimali  Qafqazın  şərq  ra-
yonlarında, Azərbaycanın Kür və Araz çaylarının kənarlarında 
geniş  sahələr  tutur.  Bu  bitkinin  yararlı  mədəni  sortları  Azər-
baycanın aran hissələrində olduqca çoxdur. 
ydə 3-7 m hündürlükdə olur. Yabanı iydənin hündür və 
kol  halında  bitən  formaları  vardır.  Yabanı  ağacları  balaca  ti-
kanlıdır. Yarpaqları uzunsov-oval, yaşıl-gümüşü rəngdədir. 
May-iyunda  çiçəkləyir.  Çiçəkləri  ətirli  olub,  1-3  ədəd 
yarpaq qoltuğunda açılır. Dördləçəklidir. Ləçəyin xarici hissəsi 
parlaq  gümüşü,  iç  hissəsi  sarıdır.  4  erkəkciyi  və  bir  dişiciyi 
vardır. 
ydənin  meyvələri  sentyabr-oktyabrda  yetişir.  Çəyirdə-
yinin üzərini meyvənin unlu ətliyi bürüyür. Çəyirdəyi uzunsov-
 
100
oval  şəklindədir,  ətliyi  şirin  və  azacıq  turşməzədir.  Yabanı  iy-
dələrin  meyvələri  dadsız  və  gər  (büzüşdürücü)  olur.  Mey-
vəsinin qabığı boz sarı, tünd darçını, qırmızı rəngdə, unlu ətliyə 
yapışmır,  yeyiləndə kənar edilir. Sortlarından Xurmayı,  nnabı 
və Didivar qədimdən becərilir. 
ydənin meyvəsi çox qidalı və uzun müddət saxlanılmağa 
davamlıdır.  Ətliyi  meyvəsinin  52%-ni  təşkil  edir.  Tərkibində 
40% şəkər, o cümlədən 20% fruktoza, 10% azotlu maddə, üzvi 
turşu,  rəngləyici  maddələr,  kalium  və  fosfor  duzları  vardır. 
Yarpaqlarında 350 mq% C vitamini, oduncaq qabığında və çə-
yirdəyində  isə  alkaloid  vardır.  Meyvəsi  təzə  halda  yeyilir,  on-
dan  hazırlanmış  unu  çörəyə,  şorbaya  və  başqa  yeməklərə  qa-
tırlar.  Təzə  meyvələrindən  spirt  alırlar.  100  kq  iydədən  13  litr 
spirt almaq olar. 
  ydənin  tərkibində  su  az  olduğundan  uzun  müddət  sax-
lanıla  bilər.  Təzə  halda  yeyilir  və  ev  şəraitində  müxtəlif  unlu 
məmulatların və qidaların hazırlanmasında istifadə olunur.  
ydənin müalicəvi xassələri.  ydənin tərkibindəki aşı və 
kalloid maddələrin konsentratından tibbidə büzüşdürücü vasitə 
kimi  istifadə  olunur.  Bu  preparatdan  iltihaba  qarşı  istifadə 
olunduqda  bağırsaqdakı  qidanın  hərəkətini  fəallaşdırır  və  yerli 
qıcıqlandırıcı  təsir  göstərir.  O  nazik  və  yoğun  bağırsaqların 
xəstəliklərində,  eləcə  də  ağız  boşluğunun  iltihabi  xəstəliklə-
rində  qarqara  etmək  üçün  işlədilir.  Xalq  təbabətində  bişirilmiş 
meyvələrdən ishala qarşı istifadə olunur. Bu məqsədlə  yemək-
dən sonra 2 xörək qaşığı iydə həlimi (30 q iydə 1 stəkan suda) 
içmək məsləhət görülür. 
ydədən  hazırlanmış  həlim  bəlğəmgətirici  kimi  nəfəs 
yolları xəstəliyində içilir. Ondan sidikqovucu və qurd əleyhinə 
də  istifadə  edilir.  1:10  nisbətində  su  və  ya  araqda  iydə  çiçək-
lərindən  hazırlanmış  tinkturanın  tərkibində  efir  yağları  oldu-
ğ
undan,  yuxarı  nəfəs  yollarının  iltihabında  və  ürəyin  fəaliy-
yətinin gücləndirilməsində istifadə olunur.  ydənin xırdalanmış 
yarpaqları  köhnə  yaraların  üstünə  səpilir  ki,  çirkdən  daha  tez 

---