Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
129 Dəfnəgilas – Лавровишня – Laurocerasus officinalis roem. Firəngüzümü (Groasulariaceae) fəsiləsindən oval formalı parıldayan həmişəyaşıl yarpaqlı ağac və ya koldur. Ya- banı halda bir, mədəni halda 3 növü məlumdur. Dərman, de- korativ və meyvə bitkisi kimi becərilir. Çiçəkləri kiçik ağ sal- xımdadır. Kasacıq və tac beşyarpaqlıdır, erkəkciklər çoxdur. Meyvəsi qara rəngdə, şar formalı iri çəyirdəklidir. Qərbi Zaqaf- qaziyada və Talış dağlarının meşələrində bitir. Meyvələri təzə halda istifadə olunur, qurudulur. Dəfnəgilasdan sərinləşdirici və təravətləndirici içki hazırlanır. Yarpaqlarından və meyvəsindən alınan yağdan ətriyyat sənayesində istifadə olunur. Bu bitkinin tərkibində amiqdalin qlükozidi var və bu parçalandıqda zəhərli sinil turşusu əmələ gəlir. Yarpaqlarından dəfnəgilas suyu hazırlamaq üçün istifadə olunur və bu, Qafqazda ürək ağrılarına qarşı acı badam suyunu əvəz edir. Dəliböyürtkən – Куманика – Rubus nessensis W. Hall. (R.Suberectus Anders). Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsilə- sindən kol bitkisidir. Yabanı halda bitən mürəkkəb giləmey- vəlidir. Giləmeyvəsi qara-qırmızımtıldır. Avqust-sentyabr aylarında yetişir, dadı xoşagələn və yeməlidir. Təzə halda isti- fadə olunur, ondan mürəbbə, cem, marmelad, jele, şirə hazır- lanır. Tərkibində şəkər, üzvi turşular, C vitamini və digər bio- loji maddələr vardır. Xalq təbabətində soyuqdəymə əleyhinə istifadə olunur. Azərbaycanda, demək olar ki, yetişmir. Firəng üzümü, rus alçası, – Крыжовник обыкно- венный – Grossularia reclinata (L.) Mill. Daşdələnkimilər (Saxifraqaceae) fəsiləsinə mənsub olub, 50-dən çox növü vardır. Azərbaycanda 2 növü yabanı halda bitir. Yabanı halda Qərbi Avropada və Qafqazda yayılmışdır. O çoxbudaqlı koldur. Firəng üzümü Qərbi Avropada geniş yayılmışdır. Lakin Rusiyada bu bitki XI əsrdə monastr bağlarında əkilirdi. Lakin o vaxt becərilən firəng üzümü sortları çox xırda idi. XIX əsrdə artıq irimeyvəli firəng üzümü sortları yetişdirilməyə başlandı. Hazırda firəng üzümü Qafqazda, Qərbi Ukraynada, Rusiyanın 130 mərkəzi vilayətlərində, Belorusda və Baltiksahili ölkələrində ə kilib-becərilir. Firəng üzümü «Şimal üzümü» də adlanır. Azərbaycanda firəng üzümü nisbətən az sahələrdə becərilir. Firəng üzümü mayda çiçəkləyir. Xırda yaşılımtıl çiçək- ləri şivlərdə, tək saplaqda yerləşir. Meyvəsi iyul-avqustda ye- tişir. Meyvəsi yumru və ya oval formalıdır. Meyvələrinin rəngi yaşıl, sarı, ağ, qırmızı, tünd qırmızı, qara olur. Dadı şirin, turş- məzə, qabığı nazik və incətüklüdür. Çoxlu xırda toxumları var- dır. Hazırda firəng üzümünün bir çox mədəni sortları yetiş- dirilmişdir. Firəng üzümünün tərkibində 13,5% şəkər, 2% üzvi turşu, 1% pektinli maddə, 54 mq% C, 0,25 mq% P, B qrupu vita- minləri və karotin vardır. 0,2-0,7% mineral maddə vardır ki, bunun da əsasını fosfor, mis, dəmir, kalium, natrium, kalsium və maqnezium təşkil edir. Firəng üzümü təzə halda yeyilir, mürəbbə, konfityur, kompot, jele, marmelad, konfet və karamel üçün içlik, eləcə də, şə rab hazırlamaq üçün sərf edilir. Qış üçün firəng üzümünü qurudur, sirkəyə qoyur və əzişdirib şəkərlə 1:2 nisbətinə qarışdırırlar. Firəng üzümünün müalicəvi xassələri. Firəng üzümü pəhriz və uşaq qidası üçün qiymətli giləmeyvədir. Piylənməyə qarşı 3-4 həftə ərzində çox miqdarda firəng üzümü yemək və qidanın kaloriliyini məhdudlaşdırmaq məsləhət görülür. Lakin bunu həkim nəzarəti altında aparmaq lazımdır. Rus xalq təba- bətində firəng üzümü təravətləndirici vasitə kimi məşhurdur. Ə vvəllər Qafqazda firəng üzümü yarpaqlarından ağciyərin vərəmində istifadə olunurdu. Firəng üzümündən maddələr mübadiləsi pozulduqda və piylənməyə qarşı istifadə olunur. Xalq təbabətində isə böyrək və sidik kisəsi xəstəliyində öd və sidikqovucu vasitə kimi iş- lədilir. Qanazlığında, dəri xəstəliklərində firəng üzümü yemək məsləhət görülür. Xroniki qəbz zamanı yüngül işlətmə vasitəsi kimi də istifadə olunur. 131 tburnu (dərgil) – Шиповник – Rosa cinnamomea L. Gülçiçəklilər (Rosoceae) fəsiləsinin qızılgül cinsinə mənsub- dur. Bu cinsin 300 növündən 42 növünə Azərbaycanın dağ- meşə rayonlarında təsadüf olunur (bunlardan 6 növü becərilir). Sənaye üçün 2 növ daha əhəmiyyətlidir. Bunlar qəhvəyi və qı- rışıq itburnulardır. Qırışıq itburnu qəhvəyi itburnuya nisbətən Azərbaycanda az rast gəlinir. Bunun məhsuldarlığı daha yüksəkdir. Hər kol- dan 3-4 kq, 1 ha-dan isə 3 tona qədər məhsul yığılır. Meyvəsi 6-16 qr-dır. Qəhvəyi itburnu kol halında 2 m-ə qədər hündürlükdə bitir. 20-25 il ömrü olur. Hər koldan 1-3 kq, 1 hektardan isə 700-1000 kq meyvə verir. C vitamininin miqdarına (5-7%, bəzən 14%) görə 1-ci yer tutur. Cinsi xüsusiyyətinə görə dərgil bir neçə seksiyalara bölü- nür. Bunlardan C vitamini ilə ən zəngin olanı darçınabənzər seksiyadır. Bu seksiyaya daxil olan dərgil növlərinin çiçəkləri çəhrayı, meyvələri isə qırmızı olur. Ümumiyyətlə, təbabətdə daha çox istifadə olunan növü darçın, daur, tikanlı və qırışıq meyvəli dərgildir. Göstərilən dərgil növləri Qərbi və Şərqi Sibirdə, Uşaq Şərqdə və digər rayonlarda daha geniş yayıl- mışdır. Son illərdə Azərbaycanda yayılan bir sıra dərgil növləri də öyrənilmiş və onların tərkibində çoxlu miqdarda müxtəlif vitaminlərin olduğu müəyyən edilmişdir. Tədqiqat nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, Azərbaycan florasının dərgil bitkilərində müxtəlif vitaminlər, o cümlədən C vitamini miqdarca çoxdur. tburnu tikanlı kol bitkisi olub, növbə ilə düzülmüş ellips və ya yumurtaşəkilli yarpaqları vardır. Nəzəri cəlb edən gözəl iri çiçəkləri, giləmeyvəyə bənzər şirəli meyvələri olur. May ayından başlayaraq iyul ayına kimi bitki çiçəkləyir. Çiçəkləri açıq və tünd çəhrayı rəngdə olmaqla ətirlidir. Meyvəsi isə avqust-sentyabr aylarında yetişir. Dərgil, demək olar ki, bütün meşə və kolluq yerlərində yayılmışdır. Vitamin C yetişmə müddətində artır. Ona görə də yetişmiş meyvələr dərilməlidir. 132 Ş axtalar düşənədək itburnu yığılmalıdır. Çünki şaxta vurduqda C vitamini azalır. Yığılmış meyvələr 5 sm qalınlığında sərilir və 2 gündən çox olmayaraq saxlanılır. Sonra zədəli və kal meyvələr seçilir. 80-100 0 C temperaturda qurudulur və yenidən xarab olmuşlar təmizlənir. Beləliklə, əldə edilmiş quru itburnu müvafiq şərait- də 2 ilə qədər saxlanıla bilər. tburnunun müalicəvi xassələri. Dərman məqsədilə dərgil bitkilərinin ancaq meyvələrindən istifadə edilir. Mey- vələri, adətən sentyabr-oktyabr aylarında toplanılır. Bu dövrdə çəhrayı-qırmızı rəngə boyanan dərgil meyvələrini əllə toplayır (toplayanlar əllərinə əlcək geyir və önlük bağlayırlar), sonra isə xüsusi sobalarda və ya quruducularda 70-80 0 C temperatur şə raitində qurudurlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, dərgil mey- vələri şaxta düşənə kimi toplanmalıdır, şaxtadan sonra toplanan meyvələrdə C vitamini, eləcə də digər vitaminlər az olur və ona görə də toplanılan xammal keyfiyyətsiz olur. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, dərgil meyvələrini gün altında qurutmaq olmaz, çünki günəş şüası meyvələrdə olan vitaminləri parçalayaraq xammalı yararsız hala salır. Yuxarıda göstərdiyimiz qayda üzrə qurudulmuş dərgil meyvələri xüsusi torbalara və ya qutulara yığılaraq quru havalı binalarda saxlanılır. Belə tədarük edilən dərgil meyvələri dövlət standartına əsasən iki il müddətində saxlanılıb istifadə oluna bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, dərgil meyvəsi çox qiymətli təbii nemətlərdən biridir. Onun tərkibində müalicəvi əhəmiyyətli bir sıra maddələr vardır. tburnuda C vitamini birinci dəfə 1931-ci ildə aşkar edilmışdır. Lakin bundan çox əvvəl Rusiyada itburnu dişlərin dibindən qanaxmaya, yəni C-avitaminoza qarşı tətbiq edilirdi. tburnu əbəs yerə vitamin daxılı adlandırılmamışdır. Onun tərkibində C vitamini ilə yanaşı 48-50 mkq% B 1 , 30-73 mkq% B 2 , 1,5-9,7% P, 0,1 mq% K, 0,69-2,4 mq% E (toxum yağında Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|