Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
117
G LƏMEYVƏLƏR 
 
Adi  ardıc  –  Можжевельник  обыкновенный  – 
Juniperus  communis  L.  ynəyarpaqlılar  (Coniferae)  fəsilə-
sindən  həmişəyaşıl  kol  bitkisidir.  Qotaz  şəklində  üç-üç  dü-
zülmüş iti tikanları və əzgilşəkilli çiçəkləri vardır. Yetişməmiş 
kal  meyvələri  yaşıl,  yetişdikdə  isə  qara  rəngdə  olur.  Meyvələr 
çox  gec,  adətən  ikinci  ildə  yetişir.  Bu  bitki  təbii  halda  Ru-
siyanın  Avropa  hissəsində,  iynəyarpaqlı  meşələrdə  və  Sibirdə 
yayılmışdır.  Azərbaycanda  ardıcın  6  növünə  təsadüf  olunur. 
Ə
sasən yetişmiş qara rəngli giləmeyvələri istifadə olunur. Dadı 
ə
dviyyəli şirin, iyi özünəməxsus ətirlidir. 
Dərman  məqsədilə  ardıcın  meyvələrini  tam  yetişdikdən 
sonra  toplayıb  açıq  havada  və  ya  çardaqlarda  qurudurlar.  Bu 
meyvələrin təsiredici maddəsi 0,5-1,2% efir yağından ibarətdir. 
Efir  yağının  tərkibində  α-pinen,  kadinen,  kamfen,  α-terpinen, 
α-felandren,  dipenten,  sabinen,  terpineol,  borneol,  izoborneol, 
sidrol və digər seskviterpenlər vardır. Bunlardan başqa ardıcın 
tərkibində  40%-ə  qədər  invertli  şəkər  (qlükoza  və  fruktoza), 
9,5%  qatranvarı  maddə,  yuniperin  boya  maddəsi,  piyli  yağ, 
üzvi  turşular  (alma,  qarışqa,  sirkə)  vardır.  Qabığında  8%-ə 
qədər  aşı  maddəsi,  iynəyarpaqlarında  266  mq%  C  vitamini 
vardır. 
Ardıcın  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  ardıcın 
meyvələrindən  dəmləmə  və  yığıntılar  şəklində  sidikqovucu  və 
iştahaartırıcı  dərman  kimi,  yeyinti  sənayesində  isə  likör  və 
arağın  tərkibində  ətirli  və  tamlı  maddə  kimi  istifadə  edilir. 
Meyvələrindən alınan efir yağından yarasağaldıcı dərman kimi 
«Vişnevski»  məlhəminin  tərkibində  istifadə  olunur.  Bundan 
ə
lavə,  efir  yağından  spirtdə  hazırlanmış  məhlul  və  məlhəm 
şə
klində  revmatizmdə  ağrıkəsici  maddə  kimi  də  işlədilir.  Ar-
dıcın odun hissəsindən quru distillə  yolu ilə alınmış qatrandan 
dəri  xəstəliklərində  dezinfeksiyaedici  və  yarasağaldıcı  dərman 
kimi istifadə olunur. 
 
118
Mədə-bağırsaq  möhtəviyyatının  xəstəliklərində  sidik-
qovucu çay aşağıdakı kimi hazırlanır: 100 q quru ardıc meyvəsi 
400 ml suda  
yumşalana  qədər  bişirilir,  süzülür,  şərbət  ha-
lına gəlincə şəkər əlavə edilir və yeməkdən əvvəl gündə 3 dəfə 
1 çay qaşığı içilir. 
Podaqra və revmatizmdə 200 q quru meyvənin 2 litr suda 
qaynadılmasından alınan məhlulla vanna qəbul olunur. 
Yazbaşı  qanın  tərkibini  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  ac-
qarına birinci gün 1 ədəd, ikinci gün 2 ədəd, beləliklə hər gün 
bir ədəd artırmaqla 15-ci gün 15 ədəd ardıc meyvəsi çeynəmək 
məsləhət görülür. Sonradan meyvələrin sayını gündə 1 ədəd (5 
ə
dədə qədər) azaltmaqla 25 gün qəbul edilir. 
Ardıc  meyvələrindən  az  dozalarda  dezinfeksiyaedici, 
damarları  genişləndirən  vasitə  kimi,  böyrəklərdə,  öd  kisəsində 
daş olduqda və qanazlığında istifadə olunur. 
Aktinidia,  “kişmiş”  –  Актинидия  –  Aktinidia  Lindl. 
Bu  Aktinidia  (Actinidiaceae)  fəsiləsindəndir.  Onun  iki  növü-
nün  meyvəsindən  istifadə  olunur.  Bunlardan  biri  kişmiş  (Akti-
nidia  arguta  (Sieb.  Et  Zucc.)  Planch)  digəri  isə  kolomikt 
(Aktinidia kolomicta (Rupr.) Maxim) aktinidiadır. 
Adları  çəkilən  hər  iki  növ  aktinidia  sarılan  incə  budaqlı 
sarmaşıq bitkisidir. Bu növlərin ikisi də iyun ayında çiçəkləyir, 
meyvələri  isə  sentyabr-  oktyabr  aylarında  yetişir.  Meyvələri 
ş
irəlidir, xoşagələn şirin və ətirli dada malikdir. 
Primorsk  vilayətinin  iriyarpaq  meşələrində  geniş  yayıl-
mışdır. Bu bitkilər bəzən dekorativ məqsəd üçün də becərilir. 
Aktinidianın meyvələri tam yetişən zaman toplanır. Uzaq 
məsafəyə  daşımaq  lazım  gəldikdə  soyuducu  sistemli  nəqliy-
yatlarda nəql edilir. Belə şəraitdə meyvələrin tərkibində olan C 
vitamini  tamamilə  qorunub  saxlanılır.  Bundan  başqa,  aktinidia 
meyvələri  şəkərlə  konservləş-dirməklə  də  uzun  müddət  sax-
lanıla  bilir.  Yerli  əhali  isə  meyvələri  qurudaraq  “izyum”a  və 
“kişmiş”ə çevirirlər.  

---

 
119
Aktinidianın  meyvələri  C  vitamini  ilə  çox  zəngindir. 
Meyvələrdə  olan  C  vitamininin  miqdarı  (700  mq%)  itburnu 
meyvələrinə  nisbətən  daha  çoxdur.  Bundan  əlavə  aktinidia 
meyvəsinin  tərkibində  4,2-9,8%  şəkər,  0,78-2,48%  üzvi  tur-
ş
ular vardır. 
Aktinidia meyvələrindən yerli əhali həm təzə halda, həm 
də  qurudub  istifadə  edirlər.  Meyvələrindən  qənnadı  sənaye-
sində mürəbbə, pastila, marmelad və şərbət hazırlanır. 
Aktinidianın  müalicəvi  xassələri.  Aktinidia  meyvə-
lərindən sinqa xəstəliyində ən qiymətli və müalicə əhəmiyyətli 
xammal  kimi  istifadə  edilir.  Onun  təzə  dərilmiş  və  ya  şəkər 
qatılmış  (çiy  mürəbbə)  meyvələri  avitaminozun  ən  gözəl  dər-
manı hesab olunur.  
Aktinidiadan  qanaxmaya,  vərəmə,  göyöskürəyə  və  diş-
lərdəki  kariyesə  qarşı  həm  profilaktiki  və  həm  də  müalicəvi 
vasitə kimi istifadə olunur. 
Başınağacı  –  Калина  обыкновенная  –  Viburnum 
opulus L. Maralçiçəklilər (Caprifoliaceae) fəsiləsindən ağac və 
ya  iri  kol  halında  bitki  olub,  kənarı  mişar  kimi  diş-diş,  yaşıl 
rəngli dairəvi yarpaqları vardır. Qalxan şəklində yerləşən ağ ha-
maşvarı çiçəkləri nəzəri cəlb edir. Beşləçəkli çiçək tacı sünbülə 
oxşayır.  Yetişdikdə  qırmızı  rəngli,  şar  formalı  birtumlu  mey-
vələr olur. Bitki may-iyun aylarında çiçək açır, meyvələri sent-
yabr-oktyabr  aylarında  yetişir.  Meyvəsi  acıtəhər,  ağızbüzüş-
dürücü dadlı olub, don vurduqda acı dadı yox olur. 
Başınağacı yabanı halda keçmiş SSRI-nin cənub və Orta 
Avropa rayonlarında meşəlik və kolluqlarda geniş yayılmışdır. 
Azərbaycanın dağlıq-meşəlik rayonlarında başınağacın ehtiyatı 
çoxdur. 
Başınağacın  tərkibində  şəkər,  üzvi  turşular,  pektin,  aşı 
maddəsi, karotin, C və P vitamini vardır. C vitamininin miqdarı 
(70%-ə  qədər)  sitrus  meyvələrində  olandan  çoxdur.  Toxum-
larında  21%-ə  qədər  yağ  vardır.  Başınağacı  meyvəsini  təzə 
halda  yemək  olar.  Lakin  ondan  kompot,  kisel,  jele  və  s.  məh-
 
120
sullar hazırlanır.  Başınağacı şirəsini vitaminli içki kimi içirlər. 
Meyvələrindən  piroq  üçün  içlik,  marmelad,  pastila  və  nalivka 
hazırlanır. Başınağacının meyvə şirəsindən yeyinti sənayesində 
bəzi  yeyinti  məhsullarını  rəngləmək  üçün  də  istifadə  olunur. 
Başınağacı  salxımlarını  topa  şəklində  bağlayıb  sərin  binalarda 
asılı  halda  uzun  müddət  saxlamaq  olar.  Meyvələrini  şəkərlə 
konservləşdirmək və dondurmaq da olar. 
Başınağacının müalicəvi xassələri. Müalicəvi məqsədlə 
başınağacından  istifadə  olunması  ilk  dəfə  XVI  əsrdə  yaran-
mışdır.  Başınağacı  meyvəsi  orqanizmi  tonuslandırır,  ürəyin 
fəaliyyətini  yaxşılaşdırır,  büzüşdürücü  və  sidikqovucu  təsirə 
malikdir. Başınağacı meyvəsi həm də əsəb gərginliyində, hiper-
toniyada, damarların spazmasında sakitləşdirici təsirə malikdir. 
Xalq təbabətində başınağacı şirəsi və ya onun balla həlimindən 
yuxarı  tənəffüs  yollarının  soyuqdəymə  xəstəliyində,  səs  tutul-
duqda,  eləcə  də  ishala  qarşı  istifadə  olunur.  Başınağacından 
hazırlanmış çay bəzən laxlayan dişlərin bərkiməsi üçün istifadə 
olunur.  Meyvəsindən  hazırlanan  tinkturanı  mədənin  və  oniki-
barmaq  bağırsağın  yara  (xora)  xəstəliyində,  yoğun  bağırsağın 
iltihabında (kolitdə), eləcə də dərinin irinli yaralarının müalicə-
sində içilir. Dərinin irinli yaraları üçün başınağacı meyvəsindən 
alınan şirənin 10-20%-li məhlulundan xaricə sürtmək və dezin-
feksiyaedici  vasitə  kimi  tətbiq  olunur.  Başınağacı  şirəsindən 
kosmetikada  üzdəki  sızanaqlara  qarşı  effektli  vasitə  kimi  isti-
fadə olunur. 
Dərman  məqsədilə  bitkinin  gövdə  və  qol-budaqlarının 
qabığından  istifadə  olunur.  Qabıqları  payızın  axırında  və  ya 
yazın  əvvəlində  xüsusi  alətlərlə  toplayır,  günəşli  havada  sərib 
qurutduqdan  sonra  qalen  zavodlarına  və  ya  aptek  anbarlarına 
göndərirlər. 
Başınağacının təzə toplanmış qabıqlarının xoşagəlməyən 
iyi və büzüşdürücü acı dadı olur. Quruduqda isə bu iy yox olur. 
Başınağacı qabığındakı əsas təsiredici maddə – viburnın qliko-
zididir.  Bundan  başqa  tərkibində  çoxlu  miqdarda  aşı  maddəsi, 

---