Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
137
bucus  nigra  L.).  Təbabətdə  ancaq  qara  gəndalaşdan  istifadə 
olunur.  
Qara  gəndalaş  qollu-budaqlı  kol  bitkisi  olub,  qarşı-
qarşıya  düzülmüş  cütlələkvarı  yarpaqları  və  nizəvarı  şəklində 
toplanmış ətirli, sarıtəhər, ağ rəngli çiçəklərə malikdir. Yetişən-
də  qara  rəngə  boyanan  şirəli  meyvələri  xüsusilə  nəzəri  cəlb 
edir.  Bitki  may-iyun  aylarında  çiçəkləyir,  meyvəsi  iyul-av-
qustda yetişir. 
Xalq  təbabətində,  eləcə  də  elmi  təbabətdə  qara  gən-
dalaşın həm çiçəklərindən, həm də meyvələrindən geniş istifadə 
edilir. Çiçəkləri tam açılan dövrdə, meyvələri isə tamam yetişən 
vaxt  toplanır.  Çiçəkləri  toplayan  kimi  kölgəli  yerdə,  açıq 
havada va ya quru havalı binalarda sərib qurudulur. Meyvələri 
isə xüsusi sobalarda və ya meyvə qurudan quruducularda quru-
dulub  tədarük  məntəqələrinə  göndərilir.  Yaxşı  qurudulan 
meyvələr turşməzə, azca selikli dada malik olur. 
Qara  gəndalaş  çiçəklərində  bir  sıra  müalicə  əhəmiyyətli 
maddələr  müəyyən  edilmişdir.  Bunlardan  sanbuniqrin  qliko-
zidini,  rutini,  efir  yağını,  qatranı,  pektin  və  selik  maddələrini, 
xolini,  xlorogeni,  kofeini,  valerian,  alma  və  sirkə  turşularını, 
eləcə də C, B
1
, B
2
 və K vitaminlərini göstərmək olar.  
Meyvələrinin  tərkibində  antosian,  xrizantemin,  sam-
busin, sambusianin
 kimi bioloji fəal maddələr vardır.  
Gəndalaşın  müalicəvi  xassələri.  Elmi  təbabətdə  gən-
dalaşın  qurudulmuş  çiçəklərindən  6  q  200  ml  suda  çay  kimi 
dəmləyib, soyuqdəymələrdə tərlədici və nəfəs yollarının iltiha-
bını aradan qaldırıcı dərman kimi xörək qaşığı ilə qəbul edirlər. 
Bundan  əlavə  qara  gəndalaşın  çiçəkləri  “Tərlədici  çayın”  və 
“Yumşaldıcı  yığıntının”  tərkibində  də  işlədilir.  Çiçəklərindən 
çay  kimi  dəmləyib,  boğaz  ağrılarında,  ağız  nahiyəsində  və  diş 
ə
tində  iltihab  olan  vaxtı,  eləcə  də  anginada  qarqara  dərmanı 
kimi də istifadə edilir. 
Qurudulmuş meyvələrindən xalq təbabətində firni (kisel) 
xörəyi  formada  preparat  hazırlayıb,  yüngül  işlətmə  dərmanı 
 
138
kimi  körpə  uşaqlara  yedirdirlər.  Təzə  dərilmiş  meyvələrindən 
və  şirəsindən  avitaminozda  mürəbbə  şəklində  qüvvətverici  və 
iştahartırıcı kimi istifadə edilir. 
Qarağat  –  Смородина  –  Daşdələnkimilər  (Saxifra-
gaceae) fəsiləsinə mənsub olub qırmızı (Rubes rubrum L.) və 
qara qarağat (Rubes nigrum L,) qrupuna ayrılır. Qarağatın 140 
növündən ən əhəmiyyətlisi qara və qırmızı qarağatdır. 
 Qara  qarağat  –  Смородина  черная  –  Ribes  niqrum 
L. Daşdələnkimilər (Saxifragaceae) fəsiləsindən kol bitkisidir. 
Meşəliklərdə  və  çaybasar  nəm  yerlərdə  geniş  yayılmışdır. 
Qiymətli olduğu üçün, sənaye əhəmiyyətli bitki kimi becərilir.  
Qara  qarağat  yabanı  halda  şimalda  və  cənubun  dağlıq 
meşələrində  geniş  sahələrdə  bitir.  Qara  qarağat  may-iyunda 
çiçəkləyir.  Çiçəkləri  ağ-çəhrayı  və  ya  boz-çəhrayıdır.  Mey-
vələri iyul-avqustda yetişir. Meyvələri yumru, tünd qara, bəzən 
boz-qara rəngli, qabığı bərk və içində balaca toxumları vardır. 
Yetişib  ötmüş  meyvələr  yerə  tökülür.  Dadı  turş,  iyi  ətirli  olur. 
Meyvələrinin  qabıq  hissəsində  qızılı-sarı  rəngli  efiryağlı  vəz-
ciklər  olur.  Ət  hissəsində  içə  çoxlu  toxumları  yerləşir.  Mey-
vəsindən  dərman  məqsədilə  istifadə  olunur.  Belə  ki,  becərilən 
və eləcə də yabanı halda yayılan qarağatın meyvələrini yetişən 
vaxt  toplayır,  toplayan  kimi  təzə-təzə  vitaminli  şərbətə  çev-
irirlər  və  ya  xüsusi  sobaların  üzərində  qurudurlar.  Meyvə-
lərindən başqa, son illərdə yarpaqlarından və tumurcuqlarından 
da  istifadə  olunur.  Yarpaqlarını  vitaminli  yığıntı  üçün,  tumur-
cuqlarını isə spirtdə konservləşdirib yeyinti sənayesinə vermək 
üçün  istifadə  edirlər.  Qarağatın  təzə  dərilmiş  meyvəsinin 
tərkibində 100-400 mq% C vitamini, eləcə də P vitamini vardır. 
Bundan  əlavə,  meyvəsində  2,5-4%-ə  qədər  üzvi  turşular,  az 
miqdarda  efir  yağı,  şəkər,  pektin  maddələri  də  müəyyən  edil-
mişdir. Yarpaqlarının tərkibində 250 mq% C vitamini vardır. 
 Tərkibində  10-16%  şəkər,  2,6-3,9%  turşu  (alma,  limon, 
şə
rab),  1%  pektinli  maddə,  aşılayıcı  və  rəngləyici  maddələr, 
karotin, P, B
1
 və C vitaminləri vardır. C vitamini 400 mq%-dir. 

---

 
139
C  vitamininin  miqdarına  görə  yalnız  itburnudan  geri  qalır. 
Minerallı  maddəsinin  tərkibində  kalium,  kalsium,  natrium, 
maqnezium, dəmir, fosfor, manqan və s. vardır. 
Qara  qarağatdan  şirə,  mors,  kompot,  mürəbbə,  çiy  mü-
rəbbə, cem, povidlo, marmelad, müxtəlif qənnadı məmulatı ha-
zırlanır.  Yarpaqlarında  C  vitamini  çox  olduğundan  ədviyyəli 
bitki  kimi  xiyar,  pomidor  və  kələm  şorabalarında  istifadə  olu-
nur.  Yarpaqlarda  fitonsidlər  olduğundan  tərəvəzin  daha  yaxşı 
qalmasını  təmin  edir.  Qara  qarağatdan  şərab  və  likör  da  ha-
zırlanır.  Qara  qarağatın  yarpaqlarından  duza  və  şorabaya  qoy-
duqda  istifadə  edirlər.  Yarpaqlarındakı  fitonsidlər  tərəvəzlərin 
yaxşı qalmasına kömək edir. 
Qara  qarağatın  müalicəvi  xassələri.  Qarağatın  quru-
dulmuş  meyvəsindən  çay  kimi  dəmləyib  avitaminozda  geniş 
istifadə  edilir.  Çox  vaxt dərgil  meyvələri  ilə  birlikdə  vitaminli 
yığıntının  tərkibində  istifadə  edirlər.  Təzə  dərilmiş  meyvə-
lərindən  şərbət  və  C  vitamini  preparatı  da  hazırlanır.  Yarpaq-
larından xalq təbabətində çay kimi dəmləyib sarılıq xəstəliyinə 
qarşı istifadə edirlər. 
Tibbi  məqsədlər  üçün  istifadə  etmək  məqsədilə  meyvə-
ləri və  yarpaqları kölgədə qurudulur. Qarağatın əsas müalicəvi 
xassələri  onun  büzüşdürücü  və  sidikqovucu  olması  ilə  əlaqə-
dardır. Müasir tibbdə qara qarağatdan ishala qarşı, sidikqovucu 
və eləcə də tərgətirici vasitə kimi istifadə olunur. Bu məqsədlə 
20 q giləmeyvə 1 stəkan suda 20-30 dəq qaynadılır, süzülür və 
gündə 3-4 dəfə 1 xörək qaşığı içilir. Mədə-bağırsaq xəstəlikləri 
kəskinləşdikdə  pəhriz  qidasına  qara  qarağatdan  hazırlanmış 
kisel, şirə və ya həlim əlavə olunur. 
Təzə  qara  qarağat  şirəsini  mədənin  və  onikibarmaq 
bağırsağın  xorasında,  mədə  şirəsinin  turşuluğunun  azlığı  ilə 
müşahidə olunan qastritdə istifadə olunur. Qara qarağat yarpaq-
larından  hazırlanan  tinktura  mədənin  fəaliyyətinə  müsbət  təsir 
göstərir.  Qara  qarağat  şirəsini  kəskin  öskürəkdə  və  bronxitdə 
bal və ya şəkərlə içmək məsləhət görülür. 
 
140
Təzə qarağat meyvəsi avitaminozun və sinqa xəstəliyinin 
profilaktikasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sağlam insanlar 
gündə  15-20  q  təzə  qara  qarağat  yeməklə,  gündəlik  C 
vitamininə olan tələbatlarını ödəyə bilərlər. 
Ev şəraitində qara qarağatdan müxtəlif içkilər hazırlamaq 
mümkündür. 
 1.  ki xörək qaşığı quru qara qarağat meyvəsi 1-2 stəkan 
qaynanmış suda dəmlənir, süzülür və yeməkdən qabaq 2-4 dəfə 
qəbul edilir. 
 2. Qara qarağat və itburnudan da belə içki hazırlanır. 
 3. Qara qarağat, moruq, itburnu, mərcangilə qarışığından 
dəmləmə  üsulu  ilə  hazırlanan  içkidən  gündə  3  dəfə  yarım 
stəkan  içilir.  Bu  məqsədlə  qurudulmuş  giləmeyvələrin  qarışı-
ğ
ından  2  xörək  qaşığı  götürülüb  bir  stəkan  suda  10  dəq  qay-
nadılır,  soyuyana  qədər  ağzı  bağlı  halda  saxlanılıb  tənzifdən 
süzülür. Dada görə bal və ya şəkər əlavə olunur, gündə 2 dəfə 
yarım stəkan içilir. 
Son  zamanlar  qara  qarağatdan  çiy  mürəbbə  hazırlamaq 
məşhurdur. Bu məqsədlə 1 hissə qara qarağat ətçəkən maşından 
keçirilir  (və  ya  taxta  həvənglə  əzilir)  və  2  hissə  şəkərlə  qarış-
dırılır.  Alınmış  çiy  mürəbbədən  səhər  və  axşam  çayla  içilir. 
Tərkibində  C  və  P  vitamini  olduğundan  aterosklerozda  və  hi-
pertoniya  xəstəliklərinin  profilaktikasında  qəbul  etmək  məs-
ləhətdir.  Qara  qarağatdan  digər  ürək-damar  xəstəliklərində  və 
müxtəlif qanaxmalarda istifadə etmək məsləhət görülür. 
1:10  nisbətində  hazırlanmış  sulu  tinkturadan  və  ya 
həlimdən vodyanka (hidropos), soyuqdəymə və uşaqlarda sıra-
ca (xənazir) xəstəliyi müalicə olunur. Bu məqsədlə hazırlanmış 
həlimdən  gündə  3  dəfə  2  xörək  qaşığı  içilir.  Qara  qarağat 
tinkturası  orqanizmdən  artıq  sidik  turşusunu  kənar  etdiyindən, 
podaqra və revmatizmdə, böyrəklərdə və sidik kisəsi daşlarının 
profilaktikasında da onu içmək məsləhət  görülür. Qarağat  yar-
paqlarında  olan  efir  yağlarının  sidikqovucu  və  yelə  (rev-
matizmə)  qarşı  da  təsiri  vardır.  Oynaqlardakı  yel  və  podaqra 

---