Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
169
Ağ  tut  təzə  halda  yeyilir,  kompot,  mürəbbə,  jele,  şərbət 
və  doşab  hazırlanır.  Tut  doşabı  tərkibinə  görə  bala  oxşayır  və 
qidalılıq dəyərinə görə təzə meyvədən fərqlənmir. 
Ağ  tutun  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  kal  tut 
meyvəsindən  hazırlanan  sulu  tinkturadan  və  şərbətdən  ishala 
qarşı  istifadə  olunur.  Əksinə,  yetişmiş  meyvələri  zəif  yumşal-
dıcı xassəyə malikdir. Ağ tutun şirəsi və nastoyundan bəlğəm-
gətirici, tərlədici və sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir. Ağ 
tut  ürəyin  miokardio-  distrofiyasında  və  ürək  qüsurlarında  tət-
biq olunur. Xəstələrə gündə 4-5 dəfə yeməkdən sonra 200-250 
q  yetişmiş  tut  verilir.  3-4  həftəlik  müalicədən  sonra  xəstələrin 
ürəyindəki  ağrılar  keçir,  ürəyin  fəaliyyəti  yaxşılaşır,  təngnə-
fəslik azalır və iş qabiliyyəti bərpa edilir. 
Xalq  təbabətində  tut  ağacının  budaqlarının  qabığından 
hazırlanan  tozvarı  məhsuldan  1:30  nisbətində  bitki  yağında 
məlhəm (maz) hazırlanıb yaraların, kəsiklərin və dəri sıyrıntıla-
rının müalicəsində istifadə olunur. Bəzən tut ağacının qabığın-
dan  hazırlanan  həlimdən  hipertoniya  və  ürək-damar  xəstəlik-
lərində istifadə olunur. 
Çin  xalq  təbabətində  tut  qabığı  diabet  xəstəliyinin  müa-
licəsi  üçün  nəzərdə  tutulan  yığımın  tərkibinə  daxildir.  Belə 
yığımlardan hazırlanan çay, ilk dövrdə qanda şəkərin miqdarını 
azaldır, lakin diabetin tam müalicəsində etibarlı deyildir. Qərbi 
Avropada və Balkanlarda tut meyvəsindən şəkərli diabetə qarşı 
istifadə  edilir.  Tut  yarpaqlarından  hazırlanmış  həlim  qanda 
şə
kərin  miqdarını  azaldır  və  xəstənin  əhvalını  yaxşılaşdırır. 
Tutun  antibiotik  xassəsi  onun  tərkibində  olan  B
2
  vitamini  ilə 
ə
laqədardır,  çünki  bu  vitamin  toxumalardakı  qlükozanı  fiksa-
siya etməyə qadirdir. Lakin tutun antibiotik xassələrindən əlavə 
müalicə vasitəsi kimi də istifadə etmək lazımdır. 
Tut  yarpaqlarından alınan xüsusi biostimulyator  fomidol 
revmatizmdə, dəri vərəmində, ekzemada və digər xəstəliklərdə 
istifadə  olunur.  Yaponiyada  tut  ağacının  çiçəklərindən  xüsusi 
 
170
emalla hazırlanmış kosmetik kremdən üzdəki çillərin, ləkələrin 
və dəridəki sızanaqların müalicəsində istifadə edirlər. 
Ağ tut qurusu olduqca qidalıdır. Tutdan bəkməz (doşab), 
riçal, sirkə hazırlanır və bir çox yerlərdə tut arağı çəkilir. Ağ tut 
qarın  xəstəliklərində,  ümumi  zəifliyə  və  ürək  xəstəliklərinə 
qarşı müalicəvi vasitədir. 
Tutun  xalq  təsərrüfatında  əhəmiyyəti,  əsasən  ondan 
ibarətdir  ki,  onun  yarpaqları  ilə  bəslənilən  baramadan  yüksək-
keyfiyyətli  ipək  lif  alınır  və  bu  da  toxuculuq  sənayesi  üçün 
qiymətli xammal hesab edilir. 
Ananas  –  Ананас  –  Ananas  comosus  Merr.  Brome-
liaceae  fəsiləsindəndir.  Ananasın  vətəni  Cənubi  Amerikadır  – 
Braziliyadır.  Əsasən  Kubada,  Braziliyada,  Meksikada,  Hindis-
tanda,  Çində,  Seylon  adasında  becərilir.  Bunun  çəkisi  orta  he-
sabla  1,5-2  kq-dır.  Bəzilərinin  çəkisi  isə  5  kq-a  çatır.  Mey-
vəsinin  66-67%-ni  ətliyi,  23-24%-ni  qabığı,  4,5-5,0%-ni  bərk 
özəyi,  üzərindəki  ləçəkləri  (sultanalar)  4-5%,  zoğu  0,5-0,8% 
təşkil edir. 
Ananasın 100-dən çox sortu var. Ən çox yayılmış sortla-
rından Cayenne, Queen, Spanish, Abacaxi, Maipure və s. gös-
tərilə bilər. Meyvəsinin bir ədədi 1-2,5 kq-dır. Ananasdan həm 
təzə,  həm  də  emaledilmiş  (şirə,  kompot,  mürəbbə)  halda 
istifadə edilir. 
Tərkibində  11-20%  karbohidrat  (o  cümlədən  8-18% 
saxaroza),  0,4-0,5%  zülal,  0,1-0,2%  yağ,  0,3-0,4%  minerallı 
maddə,  0,5-1,6%  üzvi  turşu,  19-21  mq%  C,  0,06  mq%  β-ka-
rotin, 0,08 mq% B
1
, 0,03 mq% B
2
 vitamini, 321 mq% kalium, 1 
kq yeyilən hissədə 8,3 mq dəmir və alkaloidlər vardır. 
Ananasın  müalicəvi  xassələri.  Təzə  və  konservləş-
dirilmiş halda yeyilir. Ananas şirəsində qeyd olunan maddələrlə 
yanaşı, ferment  yığımı olan bromelin maddəsi vardır ki, bu da 
qidanın  həzmini  yaxşılaşdırır.  Eyni  zamanda,  bromelin 
soyuqdəyməyə və şiş əlamətlərinə qarşı təsirə malikdir. Ananas 
ş
irəsi  mədə-bağırsaq  və  böyrək  xəstəliklərində  istifadə  edilir. 

---

 
171
Ananas,  həmçinin,  ürək-damar  sistemi  və  böyrək  xəstəliklə-
rində, qanazlığında faydalıdır. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, ana-
nas  şirəsi  mədənin  turşuluğunu  artırır.  Ona  görə  də  mədə  xo-
rası, qastrit xəstəliklərində və mədə şirəsinin turşuluğu  yüksək 
olduqda  ananas  şirəsi  məsləhət  görülmür.  Ananas  şirəsi  sinqa 
ə
leyhinə  də  tətbiq  olunur.  Ananas  əsəb  sistemi  pozuntularında 
da  təyin  olunur.  Hind  xalq  təbabətində  bağırsaq  qurduna  qarşı 
ananasın yarpaqlarından alınan şirədən istifadə olunur. 
Avakado  –  Авокадо  –  Persea  americana  Mill.  Dəfnə 
(Lauraceae)  fəsiləsindəndir.  Vətəni  Mərkəzi  Amerika  və 
Meksikanın  yüksəkdağlı  rayonlarıdır.  Botaniki  cəhətdən 
Avakado  giləmeyvədir.  Lakin  əmtəəşünaslıq  təsnifatına  görə 
çəyirdəkli  meyvələr  qrupuna  aid  edilir.  Meyvəsi  yumru,  oval 
formada,  bəzən  armudaoxşardır.  Qabığı  sıx,  dərivarı  hamar  və 
ya  çopuq,  qara,  bənövşəyi  və  ya  yaşıl  rəngdədir.  Yetişmiş 
meyvələrin ətliyi qabığından asan aralanır. Meyvənin daxilində 
iri çəyirdəyi var ki, bu da onun ümumi kütləsinin 25%-ni təşkil 
edir. Son illər beynəlxalq bazarda çəyirdəksiz mini-avakado da 
olur.  Bir  meyvənin  kütləsi  150  q-dan  1  kq-a  qədərdir.  Orta 
ölçüsü 10-15 sm diametrində, 400 q kütlədə olur. Sortlarından 
Fuerte,  Hass,  Fortuna,  Nabal,  Bacon,  Tonnage,  Lulla  və  s-nin 
tərkibində  0,5-1,0%  şəkər,  1,3-2,6%  zülal,  0,9-1,6%  minerallı 
maddə,  0,2-0,4%  üzvi  turşu,  5-10  mq%  C  vitamini,  0,1-0,4 
mq% β-karotin vardır.  Minerallı maddənin tərkibində 400-700 
mq%  kalium  və  0,5-1,5  mq%  dəmir  vardır.  0,1-0,2  mq%  B
2
, 
0,2-0,4 mq% B
6
, 1,1-2,36 mq% PP və E vitamini vardır. 
100 qr avakado 230 kkal və ya 962 kCoul enerji verir. 
Avakado  dadına  görə  qozu  xatırladır.  O  çox  qidalı  və 
kalorili  meyvədir.  Ətliyində  30%-ə  qədər  yağ  və  minerallı 
maddələr  (kalium,  natrium,  kalsium,  fosfor,  maqnezium)  var-
dır. Avakado vitaminlə də zəngindir. Təzə halda, çörəyə sürtü-
lüb duz və ya şəkərlə yeyilir. Avakado yağından ətriyyat səna-
yesində istifadə edilir.  
 
172
Avakadonun  müalicəvi  xassələri.  Şəkərli  diabet  xəs-
təliyində  məsləhət  görülür  (çünki  tərkibində  1,6%  şəkər  var). 
Qanı  az  olanlara,  qastrit  və  mədə  şirəsinin  turşuluğu  az  olan 
xəstələrə  avakado  məsləhət  görülür.  Avakado  meyvəsi  hiper-
toniya xəstəliyində və aterosklerozda faydalıdır. 
Avakado yarpaqlarında kakao paxlasında olan teobromin 
kimi  orqanizmə  təsir  edən  efir  yağı  olduğundan  xalq  təba-
bətində  istifadə  olunur.  Yarpaqlarından  (bəzən  toxumlarından) 
alınan  həlimdən  ishala  qarşı,  yarpaqlarından  isə  ətriyyat  sə-
nayesində istifadə etmək olar. 
Meyvəsinin  qabığı,  yarpaqlar  və  zərif  budaqları  xalq 
təbabətində  qurdqovucu  vasitə  və  mədə-bağırsaq  pozuntula-
rında istifadə olunur. Fransada avakado yağının sabunlaşmayan 
fraksiyası  əsasında  xüsusi  preparat  hazırlanır  və  yaşlı  insan-
larda  özünü  hiss  etmədikdə,  ekzemada  və  dərinin  iltihabında 
tətbiq olunur. 
Banan  –  Банан  –  Musa  paradisiaca  L.  Tut  Musaceae 
fəsiləsindəndir. Ölkəmizə Vyetnam, Hindistan, Qvineya, Mek-
sika və başqa tropik ölkələrdən daxil olur. Bir saplaq üzərində 
10-15 ədəd banan olur, bir neçə saplağı isə salxım əmələ gətirir. 
Bir  salxım  150-200  banandan  ibarətdir,  çəkisi  50  kq-a  qədər 
olur.  Tərkibi  yetişmə  dərəcəsindən  asılıdır.  Kal  bananda  18% 
nişasta,  1,5%  şəkər  olur.  Yetişmişlərdə  isə  nişasta  2%-ə  qədər 
azalır, şəkər isə 19%-ə çatır. Orta hesabla tərkibində 7% su, 18-
22% şəkər, 0,8% sellüloza, 0,2%  yağ, 0,3% alma turşusu, 348 
mq% kalium və 42 mq% maqnezium vardır. Vitaminlərdən 10-
12  mq%  C,  0,04  mq%  B
1
,  0,06  mq%  B
2
,  0,2  mq%  β-karotin, 
həmçinin U (ulsuz) vitamini vardır.  
Banan  xoşagələn  ətirli  və  şirin  dadlıdır.  100  q  banan  90 
kkal və ya 384 kCoul enerji verir.  
400-dən çox sortu var. Təyinatına görə banan sortları üç 
qrupa  bölünür:  aşxana  (Kavendiş,  Qro  Mişel,  Lakatan);  desert 
(Alma  banan,  Ledis  finqers,  Qırmızı)  və  tərəvəz  (Fransa  plan-
teyni,  Buynuzlu  planteyn,  Abissin  bananı)  banan  sortları.  Tə-

---